Değerli kardeşimiz

Hz. Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resulullah (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki:

"Hz. Adem ve Musa aleyhimasselam münakaşa ettiler. Musa Adem´e: "İşlediğin günahla insanları cennetten çıkaran ve onları şekavete (bedbahtlığa) atan sensin değil mi!" dedi. Adem de Musa´ya: "Sen Allah´ın risalet vermek suretiyle seçtiği ve hususi kelamına mazhar kıldığı kimse ol da daha yaratılmamdan (kırk yıl) önce Allah´ın bana yazdığı bir işten dolayı beni ayıplamaya kalk (bu olacak şey değil)!" diye cevap verdi." Resulullah devamla dedi ki: "Hz. Adem Musa´yı ilzam etti!" [Buhârî Kader 11 Enbiya 31 Tefsir Taha 1 3 Tevhid 37; Müslim Kader 13 (2652); Muvatta Kader 1 (2 898); Ebu Davud Sünnet 17 (4701); Tirmizî Kader 2 (2135).]

1. Bu rivayette geçen münakaşa olayının zamanı ve yeri konusunda farklı değelendirmeler ileri sürülmüştür:

Bazı alimler göre ahirette cereyan edecektir. Bazı alimler dünyada ve Hz. Musa (as) devrinde cereyan ettiğini Cenab-ı Hak Hz. Musa (as)´ın Adem (as)´ı görme talebi üzerine onu dirilterek karşılaştırmış olabileceğini söylemiştir.

Bazı alimler bu iki peygamberin berzah aleminde karşılaşmış olabileceklerini söylemiştir. Bu durumda Hz. Musa (as)´ın vefatından sonra ruhları semada karşılaşmış olmalıdır.

İbnu´l-Cevzî bunun bir darb-ı mesel olabileceği ihtimali üzerinde de durmuştur. Bu durumda mâna şudur: "Eğer onlar karşılaşsalardı aralarında böyle bir tartışma geçecekti. Bu temsilde Hz. Musa (as)´ın isminin geçmesi ağır tekliflerle gönderilen ilk peygamber olması sebebiyledir."

2. Hz. Adem (as)´in kaderinin yaratılmazdan önce yazıldığı konusu ise: Bir başka rivayette 40 yıl önce ifadesi vardır. İbnu´t-Tîn: "Kırk yıldan maksat ayet-i kerimede geçen "Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım." (Bakara 2/30) ifadesi ile Hz. Adem (as)´e ruhun üflenmesi arasında geçen müddettir." Bazıları: "Bu müddetin başlangıcı levhalara yazılma zamanıdır. Sonu da Hz. Adem´in yaratılma zamanıdır." demiştir. İbnu´l-Cevzî der ki: "Allah´ın kadim olan ilmi ma´lumatın tamamını mahlukatın hiçbiri yaratılmazdan önce kuşatmış idi. Ancak bunları farklı zamanlarda yazdı. Nitekim Sahih-i Müslim´de gelmiştir ki: "Allah miktarları yeri ve gökleri yaratmazdan elli bin yıl önce takdir etmiştir." Öyleyse bilhassa Hz. Adem (as)´in kıssasının yaratılışından kırk yıl önce yazılmış olması caizdir. Bu miktar ona ruh üflenmezden önce toprak olarak bekleme müddeti de olabilir bu da caizdir. Nitekim yine Sahih-i Müslim´de geldiğine göre Hz. Adem (as)´in toprak halinde şekillenmesi ile ona ruhun üflenmesine kadar kırk yıl müddet geçmiştir. Bu hal bir küll olarak miktarların semavat ve arzın yaratılışından elli bin yıl önce yazılmış olmasına aykırı olmaz."

Mâzirî de şunu söyler: "Bundan murad Allah bunu Hz. Adem (as)´in yaratılışından kırk yıl önce yazmış olmasıdır. Fakat bundan şunun kastedilmiş olması muhtemeldir; Allah bunu meleklere açıkladı veya bu tarihi izafe ettiği bir fiilde bulundu. Aksi takdirde Allah´ın meşieti ve takdiri kadimdir." En doğrusu da şudur: Hz. Adem (as)´in "Allah bunu beni yaratmazdan önce bana takdir buyurdu." şeklindeki sözü ile "Tevrat´ta bunu yazdı." demeyi kastetmiş olmasıdır. Çünkü bir başka rivayette şöyle gelmiştir: "Hz. Adem Musa´ya sordu: "O yaptığın işin üzerime yazılması işinin Tevrat´ta yaratılmamdan kaç yıl önce vuku bulduğunu gördün?" Hz. Musa: "Kırk yıl!" diye cevap verdi."

Nevevî der ki: "Onun takdirinden murad Levh-i Mahfuz´a veya Tevrat´a veya Elvah´a yazılmasıdır. Kaderin kendisinin kastedilmesi caiz değildir. Çünkü o ezelîdir. Hak Teala Hazretleri gelecek hadiseleri ezelden beri bilir. Onun ilmi sonradan oluşmaz." (İbrahim Canan Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi Akçağ Yayınları: 14/29-31.)

3. Hadiste geçen "Allah´ın bana yazdığı bir işten dolayı beni ayıplama." ifadesi kişinin iradesini yok saymak değildir. İradeyle ve bilinçli olarak yapılan işler ile diğerlerini ayrı tutmak gerekir. Bu konuyu bir kaç noktadan incelemek gerekir:

      a. İnsanın aklını meşgul eden ve zihnini yoran hadiselerden birisi de Hz. Âdem (as)'in cennetten çıkarılışı dünyaya gönderilişi ve bu hadiseye de şeytanın sebep oluşudur. Bazı kimselerin aklına şöyle bir soru gelmektedir: “Eğer şeytan olmasaydı Hz. Âdem (as) cennette kalacak ve biz de orada mı bulunacaktık?”

Bu konunun izahında Cenab-ı Hakk'ın Hz. Âdemi (as) yaratmazdan önce meleklerle olan konuşmasına dikkat edelim. Bakara Suresinde şöyle anlatılmaktadır:

“Hani Rabbin meleklere ben yeryüzünde bir halife yaratacağım dedi. Onlar Bizler hamdinle sana tesbih ve seni takdis edip dururken yeryüzünde fesat çıkaracak orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun dediler. Allah da onlara sizin bilemeyeceğinizi herhalde ben bilirim dedi.” (Bakara 2/30)

Ayet-i kerimenin mealinde de görüldüğü gibi Cenab-ı Hak daha Hz. Âdem (as)'i yaratmadan önce insan nevini yeryüzünde var edeceğini haber vermektedir. Yani insanların cennette değil de dünyada yaşayacaklarını bildirmektedir. Şeytanın Hz. Âdem (as)'i aldatması insanın dünyaya gönderilmesine sadece bir sebep olmuştur.

Diğer taraftan meleklerden farklı olarak insana nefis ve şehevi hisler verilmiştir. Bu hislerin akislerinin görülmesi için insanların dünyaya gönderilmesi onlara bazı sorumlulukların verilmesi ve bir imtihana tabi tutulması gerekliydi. Ta ki insan bu imtihan ve tecrübe sonunda ya cennete layık bir kıymet alsın yahut cehenneme ehil olacak bir vaziyete girsin.

Bu açıdan Hz. Adem aleyhisselamın dünyaya gönderilmesi Allah'ın takdiriyledir.

      b. İslâm âlimleri Hz. Âdem aleyhisselamın yasak ağaçtan uzak durması yönündeki ilâhî emre uymamasının Allah'a bir isyan ve büyük günah sayılıp sayılmayacağı konusunu tartışmışlardır. Bu tartışma daha çok Tâhâ sûresinin 115 ve 121. âyetlerinin üslûbundan kaynaklanmaktadır. Bu Sûrenin 121. âyetinde Hz. Âdem ve Hz. Havva'nın şeytana aldanarak yasak ağacın meyvesinden yedikleri belirtildikten sonra. "... Böylece Âdem Rabbine âsi olup yolunu şaşırdı." denilmektedir. Bu âyetteki "asâ" fiili Zemahşeri’ye göre Hz. Âdem'in büyük günah işlediği anlamına gelmez; o küçük günah başka bir tâbirle zelle işlemiştir. Bunun "âsi oldu" fiili ile ifade edilmesi insanlar için bir uyarı maksadı taşımakta bir bakıma onlar: "Sakın büyük günah şöyle dursun önemsiz hataları bile küçümsemeyiniz!" şeklinde uyarılmaktadır (bk. Zemahşerî. II/557).

Kur'an-ı Kerim'de geçen ayetleri daha iyi anlamak için önce o ayetle ilgili diğer ayetlere bakmak ve ona göre değerlendirmek gerekir. Nitekim konunun açıklandığı bir başka ayette Hz. Adem aleyhisselamın bunu bilerek değil unutarak yaptığı açıkça ifade edilir. (Taha 20/115)

Alimler Tâhâ sûresinin 115. âyetinde geçen

"Andolsun ki biz daha önce Âdem'e emir vermiştik; ancak o unuttu ve biz onu azimli bulmadık."

mealindeki ifadeyi göz önüne alarak . Âdem'in yasaklanmış ağaca günah işleme azmi olmaksızın dalgınlıkla yaklaştığını belirtmişlerdir. Nitekim Hasan-ı Basrî. "Vallahi o unuttuğu için âsi oldu." demiştir (bk. Râzî XXII 1271.

Ayrıca İslâm âlimlerinin kanaatine göre bu olay Âdem cennette iken yani peygamber olmadan önce cereyan etmiştir. O zaman ne ümmet ne de cemaat vardı. Âdem'in kasıtsız olarak işlediği bu hata tövbe etmesi üzerine Allah tarafından bağışlanmış yeryüzüne indikten bir müddet sonra da kendisine peygamberlik verilmiş böylelikle o ilk insan ilk baba ve ilk peygamber olmuştur.

"Derken şeytan onlardan gizli bırakılmış o çirkin yerlerini (avret mahallerini) kendilerine açıklayıp göstermek için ikisine de vesvese verdi ve 'Rabbiniz size bu ağacı başka bir şey için değil ancak iki melek olacağınız yahut ölümden kurtulup ebedi olarak kalıcılardan bulunacağınız için yasak etti.' dedi. Bir de onlara 'Ben sizin iyiliğinizi isteyenlerdenim.' diye yemin etti. İşte bu şekilde ikisini de aldatarak o ağaçtan yemeye tevessül ettirdi. Ağacın meyvesini tattıkları anda ise o çirkin yerleri kendilerine açılıverdi ve üzerlerine Cennet yaprağından üst üste yamayıp örtmeye başladılar. Rableri de 'Ben size bu ağacı yasak etmedim mi? Şeytan size apaçık bir düşmandır demedim mi?' diye nida etti." (A'râf 7/20-22)

"Bundan sonra Âdem Rabbinden (vahiy yoluyla) kelimeler belleyip aldı ve şöyle diyerek Allah'a yalvardılar: 'Ey Rabbimiz kendimize yazık ettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bizi esirgemezsen herhalde en büyük zarara uğrayanlardan olacağız.' dediler." (A'râf 7/23)

"Sonra Rabbi onu seçti (peygamber yaptı) da tövbesini kabul buyurdu ve ona doğru yolu gösterdi. ... " (Tâha 20/122-123)

Aslında Hz. Âdem (as) ve eşinin şeytanın iğvâsına kapılmaları pişmanlık duymaları ve tövbe etmeleri tövbelerinin kabul edilmesi cennetten çıkarılmaları gibi hadiseler onların soyunun dünya hayatına ait macerasının bir hulâsası gibidir. Bu ilk hata ve daha sonraki gelişmelerin yeryüzünde insanlar da haramlara yaklaştıktan sonra ataları Âdem gibi samimiyetle tövbe ederlerse tövbelerinin kabul edilebileceğini günah karşısında insan için bir tövbe ve af müessesesinin daima işleyeceğini insanın böylelikle kemale ereceğini gösterdiği düşünülebilir.

Buna göre Hz. Adem (as) unutarak meyveyi yediği için Kader'in ızdırari kısmına girebilir. Bundan dolayı sorumlu olmaz.

      c. Kaderi ikiye ayırabiliriz: Izdırari kader ihtiyari kader.

"Izdırari kader"de bizim hiçbir tesirimiz yok. O tamamen irademiz dışında yazılmış. Dünyaya geleceğimiz yer annemiz babamız şeklimiz kabiliyetlerimiz ızdırari kaderimizin konusu. Bunlara kendimiz karar veremeyiz. Bu nevi kaderimizden dolayı mesuliyetimiz de yok.

İkinci kısım kader ise irademize bağlıdır. Biz neye karar vereceksek ve ne yapacaksak Allah ezeli ilmiyle bilmiş öyle takdir etmiştir. Sizin sorduğunuz soruda bu alanda müzakere edilmektedir. Yani siz bir aday tipi belirliyorsunuz ve arıyorsunuz. Allah da sizin istediğiniz vasıflara sahip birkaç kişiyi önünüze çıkarıyor. Sizde bunlardan birini iradenizle beğenip kabul ediyorsunuz. Alah’ın alacağınız eşin kim olduğunu ezelde bilmesi kader fakat sizin iradenizle seçmeniz cüz’i irade dediğimiz insanın mesuliyet sınırlarıdır.

Kalbimiz çarpıyor kanımız temizleniyor hücrelerimiz büyüyor çoğalıyor ölüyor. Vücudumuzda bizim bilmediğimiz birçok işler yapılıyor. Bunların hiçbirini yapan biz değiliz. Uyuduğumuz zaman bile bu tür faaliyetler devam ediyor.

Ama şunu da çok iyi biliyoruz ki kendi isteğimizle yaptığımız işler de var. Yemek içmek konuşmak yürümek gibi fiillerde karar veren biziz. Zayıf da olsa bir irademiz az da olsa bir ilmimiz cılız da olsa bir gücümüz var.

Yol kavşağında hangi yoldan gideceğimize kendimiz karar veriyoruz. Hayat ise yol kavşaklarıyla dolu.

Şu halde bilerek tercih ettiğimiz hiçbir zorlamaya maruz kalmaksızın karar verip işlediğimiz bir suçu kendimizden başka kime yükleyebiliriz?

İnsanın cüz-i ihtiyari adı verilen iradesi önemsiz gibi görülmekle beraber kainatta geçerli olan kanunlardan istifade ederek büyük işlerin meydana gelmesine sebep olmaktadır.

Bir apartmanın üst katının lütuflarla bodrum katının ise işkence aletleriyle dolu olduğunu ve bir şahsın bu apartmanın asansörü içerisinde bulunduğunu farz ediniz. Kendisine apartmanın bu keyfiyeti daha önce anlatılmış bulunan bu zat üst katın düğmesine bastığında lütfa mazhar olacak alt katın düğmesine bastığında ise azaba duçar olacaktır.

Burada iradenin yaptığı tek şey sadece hangi düğmeye basılacağına karar vermesi ve teşebbüse geçmesidir. Asansör ise o zatın kudret ve iradesiyle değil belirli fizik ve mekanik kanunlarla hareket etmektedir. Yani insan üst kata kendi iktidarıyla çıkmadığı gibi alt kata da kendi iktidarıyla inmemektedir. Bununla beraber asansörün nereye gideceğinin tayini içindeki şahsın iradesine bırakılmıştır.

İnsanın kendi iradesiyle yaptığı bütün işler bu ölçüyle değerlendirilebilir. Mesela; Cenab-ı Hak meyhaneye gitmenin haram camiye gitmenin ise faziletli olduğunu insanlara bildirmiş bulunmaktadır. İnsan bedeni ise kendi iradesiyle misaldeki asansör gibi her iki yere de gitmeye müsait bir yapıdadır.

Kainattaki faaliyetlerde olduğu gibi beden içindeki faaliyetlerde de insanın iradesi söz konusu olmamakta ve insan bedeni kanun-u külli adı verilen ilahi kanunlarla hareket etmektedir. Fakat onun nereye gideceğinin tayini insanın irade ve ihtiyarına bırakılmıştır. O hangi düğmeye basarsa yani nereye gitmek isterse beden oraya doğru hareket etmekte dolayısıyla da gideceği yerin mükafatı veya cezası o insana ait olmaktadır.

Dikkat edilirse kaderi bahane ederek “Benim ne suçum var?” diyen kişinin iradeyi yok saydığı görülür.

Eğer insan “rüzgarın önünde sürüklenen bir yaprak” ise seçme kabiliyeti yoksa yaptığından mesul değilse o zaman suçun ne manası kalır? Böyle diyen kişi bir haksızlığa uğradığı zaman mahkemeye müracaat etmiyor mu?

Halbuki anlayışına göre şöyle düşünmesi gerekirdi:

“Bu adam benim evimi yaktı namusuma dil uzattı çocuğumu öldürdü ama mazurdur. Kaderinde bu fiilleri işlemek varmış ne yapsın başka türlü davranmak elinden gelmezdi ki.”

Hakkı çiğnenenler gerçekten böyle mi düşünüyorlar?

İnsan yaptığından sorumlu olmasaydı “iyi” ve “kötü” kelimeleri manasız olurdu. Kahramanları takdire hainleri aşağılamaya gerek kalmazdı. Çünkü her ikisi de yaptığını isteyerek yapmamış olurlardı. Halbuki hiç kimse böyle iddialarda bulunmaz. Vicdanen her insan yaptıklarından sorumlu olduğunu ve rüzgarın önünde bir yaprak gibi olmadığını kabul eder.

Bu açıklamalara göre Hz. Adem (as)'in Hz. Musa (as)'a verdiği cevabı: "Benim bu meyveyi yemem bilerek olmadı. Dünyaya gönderilmem için bir neden olarak yaratılmıştır. Öyleyse iradem dışı yaptığım bir işten dolayı beni neden hesaba çekiyorsun." şeklinde anlamak uygun olacaktır.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet