- Mal hırsından nasıl sakınmak gerekir?
- Dinimiz yönünden ticari ayrılıklar nasıl olmalıdır?

Değerli kardeşimiz

Peygamberimiz (asm) alacak verecek konularının yazılmasını imza altına alınmasını tavsiye etmiştir. Ortaklar kardeş dahi olsalar tüm hesapları yazıp ona göre hareket etmelidirler. Kul hakkına riayet etmek temel ölçü olmalıdır. Aksi halde illaki bir sorun çıkar. Sorun çıkmaması için tüm işlemlerin resmiyete dökülmesi gerekir.

Dinimizin bu konudaki uyarılarını dikkate almak gerekir. Mal hırsı ile kul hakkına girmenin zararlarından bahsetmek ve bu durumdaki insanları daha insaflı davranmaları gerektiği yönünde uyarmak gerekir. Şu hadîs-i şerîfi akıldan çıkarılmamalıdır:

“Her ümmetin bir fitnesi vardır. Benim ümmetimin fitnesi maldır.” (Tirmizî Zühd 26)

Zîrâ ticâretteki para kazanma ihtirâsı nefsin zebûnu olduğu korkunç handikaplardan biridir. Muhteris kimse bir testiye benzer; karnı dolsa da ağzı kapanmaz. Halbuki bir testiye deryâlar boşaltmaya kalksan istiâbından fazla ne alabilir? Yine muhteris bir ocak soba veya mangal gibidir ki ona odun ve kömür gibi yakacaklar yığıldıkça işbâ hâline gelip sönmez; bilakis alev ve harâreti artar. Hazret-i Peygamber -sallâllâhü aleyhi ve sellem- muhteris insanı şöyle ifade buyurur:

“Âdemoğlunun iki dere dolusu malı olsa bir üçüncüsünü ister. Ademoğlunun içini / karnını topraktan başka bir şey dolduramaz.”(Buhârî Rikâk 10; Müslim Zekât 116)

Bu düşkünlüğü dolayısıyla insanoğlunun ticarette yaptığı hile ve düzenbazlıkların haddi hesabı yoktur. Bu yüzden nice kavimler batmıştır. Yine de bu dünyâ akıllanmayan nice gaflet yolcularıyla doludur. Sınırsız zenginlikleri dolayısıyla infak zekat ve muhtelif hayr u hasenat ile fakir garip kimsesiz dul yetim ve muhtaçları gözetecekleri yerde onların haklarını bir vampir iştahıyla gaspedenler tarih boyu hiç eksik olmamıştır...

Dînin mevzûu rûhtur. Bedense rûha yüktür. Dîn bedene seâdet ve rahatlık getirmek dâvâsında değildir. Bilâkis rûhu bedene hâkim kılmak dâvâsındadır. Ticaret bir merhaleden sonra hırslarımıza gem vurmak olmalı ki haddi aşıp dünyâ ve âhiret bedbahtı olmayalım... Tüccar vurguncu kontrol organları hırsız ve rüşvetçilerle dolu bir cemiyet bünyesinde huzur aramak bir hayal olur...

Cenâb-ı Hakk Kur’ân-ı Kerîm’de kıyâmete kadar gelecek ümmetlere ibret olması için Şuayb -aleyhisselâm-’ın kavmi olan Medyen ve Eyke halklarının helâkinin ticaret ahlâklarının son derecede bozulmuş olması sebebiyle olduğunu bildirmektedir. Onun için ticârette sahtekârlık yapılıp harâm yenmesi zayıfların ezilmesi bir kavmin helâkine sebeb olacak kadar ağır bir cürümdür. Allâh Rasûlü -sallâllâhü aleyhi ve sellem- buyurur:

“Altın ve gümüş paranın kibir ve gurur taşıyan elbisenin kulu olan helak olsun!.. Çıkar düşkünü (muhteris) kişiye (dilediği) verilirse memnun olur verilmez ise razı olmaz (ilâhî taksim ve takdire isyan eder).” (Buhârî Rikak 10; Cihad 70; İbn Mâce Zühd 8.)

Hazret-i Ömer -radıyallâhü anh- bir kimse methedildiği zaman methedene üç şeyi yani:
“Hiç sen onunla komşuluk yolculuk veya ticâret yaptın mı?” diye sordu.
Muhâtabı üçünü de yapmadığını söyleyince:
“Zannedersem sen onun câmîde Kur’ân okurken başını salladığını gördün!” dedi.
Adamın da:
“Evet yâ Ömer! Benim gördüğüm öyle idi.” ifâdesi üzerine Ömer -radıyallâhü anh-:
“O zaman medihte bulunma! Zîrâ ihlâs kulun boynunda değildir.” buyurdu.

Burada Hazret-i Ömer -radıyallâhü anh-’in verdiği ölçü zâhire aldanmamak kişinin fiiline ve beşerî münâsebetlerine göre kanâat sâhibi olmak îcâb ettiğidir. Menfaatinden imtihân verip geçer not almamış olanın tezkiyesinin tehlikesine işârettir.

Görüldüğü gibi ticâret ferdin iç dünyâsını dışarıya yansıtır. Yâni ferdin iç âlemi nasılsa ticareti de öyledir. Onun için Hazret-i Peygamber -sallâllâhü aleyhi ve sellem- bir hadîs-i şerîfinde şöyle buyurmuştur:

“Allâh sizin namazlarınıza oruçlarınıza değil para münâsebetlerinize bakar.”

Aldatanlara gelince onlar şu hadîs-i şerîfte anlatılanlara muhataptırlar. Rasûlullah’ın -sallallâhu aleyhi ve sellem-’in:

“Üç kişi vardır ki kıyâmet günü Allâh onlarla konuşmayacak onlara bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için acı bir azap da vardır.”

ifadelerini üç defa tekrarladığını işiten Ebû Zerr -radıyallâhü anh-: “Adları batsın umduklarına ermesinler ve hüsrâna uğrasınlar kimlerdir onlar yâ Rasûlallah!” diye sordu. Rasûlullah -sallallâhu aleyhi ve sellem-:

“Elbisesini (kibir ve gururundan dolayı kurula kurula) sürüyen verdiğini başa kakan ve yalan yeminle malını pazarlayan!” buyurdu. (Müslim Îmân 171)

İslâm ticâret ile ilgili kâidelerini asıl onun kazanılma ve sarf edilme faâliyetlerinde gösterir: Kur’ân-ı Kerîm iki tarafın kalb hoşnutluğu ile cereyan etmesi gereken ticârî faâliyetin dışındaki muâmeleleri harâm saymakta ve: “Aralarınızda bâtıl yoluyla mallarınızı yemeyin!..” buyurmaktadır. Âyet-i kerîmenin tamamı şöyledir:

“Ey iman edenler! Karşılıklı rızâya dayanan ticâret olması hâli müstesnâ mallarınızı bâtıl (haksız ve harâm yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin! Ve kendinizi öldürmeyin! Allâh size karşı pek merhametlidir.”(Nisâ 4/29)

“Nefislerinizi öldürmeyiniz!” ifâdesi mühim ince bir mânâ ihtivâ eder. Burada rûhî hayâtı mahvedip cehennem ehli olmaktan sakındıran bir îkâz vardır. Diğer taraftan kavga ve cinâyetlerin bir kısmının da haksız yere mal yeme ve kazanma ihtirâsına dayandığı hakîkatine dikkat çekilir. Bu tehlikelerden korunmak ise İslâm’ın tâyin ettiği ticâret kâideleri içinde kalmakla olur. Bilhassa faizden kaçınmak bu hususta en önemli mes’eledir. Hadîs-i şerîfte buyurulur:

“Doğru tâcir kıyâmet günü Arş’ın gölgesindedir.”

“Doğru sözlü dürüst ve güvenilir tâcir nebîler sıddîklar ve şehitlerle beraberdir.” (Tirmizî Büyû 4)

“Ey Amr sâlih kişi için sâlih mal ne güzeldir!” (Ahmed b. Hanbel IV 197 202)

hakîkatini yaşamakta ve helâl ile harâm hususunda takvâ ölçüleriyle hareket etmekteydi. Çünkü helâl ve harama dikkat bizlere emanet edilen malın temizliği ve âhırette hesâbının verilebilmesi açısından en zarûrî bir mecburiyettir.

Helâl lokma için ticarete haram karıştırmama hususunun ehemmiyet ve bereketini merhum pederim Mûsâ Efendi şu hâdise ile anlatırdı:

“Müslüman olmuş ermeni bir komşumuz vardı. Birgün kendisine hidâyete eriş sebebini sorduğumda şunları söyledi:

"Acıbadem'de tarla komşum Rebî Molla'nın ticaretteki güzel ahlâkı vesilesiyle Müslüman oldum. Molla Rebî süt satarak geçimini temin eden bir zâttı. Bir akşam vakti bize geldi ve:

"Buyurun bu süt sizin!" dedi. Şaşırdım:
"Nasıl olur? Ben sizden süt istemedim ki!" dedim. O hassas zarif insan:
"Ben farkında olmadan hayvanlarımdan birinin sizin bahçeye girip otladığını gördüm. Onun için bu süt sizindir. Ayrıca o hayvanın tahavvülat devresi (yediği otların vücudundan tamamen izalesi) bitene kadar sütünü size getireceğim...” dedi.Ben:
“Lâfı mı olur komşu? Yediği ot değil mi? Helâl olsun!..” dediysem de Molla Rebî:
“Yok yok öyle olmaz! Onun sütü sizin hakkınız!..” deyip hayvanın tahavvülat devresi bitene kadar sütünü bize getirdi.

İşte o mübârek insanın bu davranışı beni ziyâdesiyle etkiledi. Neticede gözümdeki gaflet perdelerini kaldırdı ve hidâyet güneşi içime doğdu. Kendi kendime:

“Böyle yüce ahlâklı bir insanın dîni muhakkak ki en yüce bir dîndir. Böylesine zarîf hak-şinâs mükemmel ve tertemiz insanlar yetiştiren dînin doğruluğundan şüphe edilemez!” dedim ve kelime-i şehâdet getirip Müslüman oldum.»”

Bu güzelliklerin yanında hadîs-i şerîfte buyurulan:

“İnsanlara öyle bir zaman gelir ki kişi malı helâlden mi haramdan mı aldığına hiç aldırmaz.”(Buhârî Büyû 7 23)

şeklindeki gafletlerin de yaşanması ne kadar hazîn durumlardır.

Oysa dînin koyduğu kâidelerin ihlâlinden doğan cezâlar ferdî olduğu ve çoğu âhirete âid bulunduğu halde harâm mal edinmekten doğan belâ onun kazanılmasında bir dahli olmayan gelecek nesillere de şâmildir. Üstelik insanlardan bunun acısı âhirete kalmayıp mutlaka çıkar. Halk bu nükteyi sezerek onu:

"Dedesi koruk yemiş torununun dişi kamaşmış!"

şeklinde darb-ı mesel hâline getirmiştir. Haram servetten miras alanların ekseriyâ doğru yolda yürüyemediği bir gerçektir. Çünkü parada bir sır vardır; o geldiği yoldan gider. Geldiği yol harâm olan bir mirasçıyı o mal arkasına takarak kötü yollara sürükler. Böyle bir mal yılana benzer. Yılan nasıl çıktığı delikten girerse malın sarf mahalli de kazancın vasfına bağlıdır.

Îmân ve takvâ istikametinde kullanılmayan bir malın fıska ve küfre müncer olacağı âyet-i kerîmede Mûsâ -aleyhisselâm-’ın dilinden ne güzel ifade buyurulur:

"Mûsâ: 'Rabbimiz! Doğrusu sen Firavun'a ve erkânına ziynetler ve dünyâ hayatında mallar verdin. Rabbimiz! Senin yolundan şaşırmaları için mi? Rabbimiz! Mallarını yok et kalblerini sık; çünkü onlar can yakıcı azâbı görmedikçe inanmazlar...'dedi." (Yûnus 10/88)

Ne gariptir ki kimileri dürüst ticaret yapınca kazancın hâsıl olamayacağı yönünde temâyüller göstermektedir. Bunlar bir gaflet lakırdısı hakîkat körlüğü ve ilâhî taksimat programını inkârdır. Bu hataya düşenlere göre malını defalarca Allâh ve Rasûlü (asm) yolunda sıfırlayan ve hiçbir zaman dürüst ticaretten ayrılmayan Hazret-i Ebûbekir -radıyallâhü anh-’ın ashabın en fakirleri arasında yer alması gerekirdi. Ancak tarihen de sabittir ki o devamlı sahâbenin en zenginlerinden olmuştur. Kaç defa Allâh ve Rasûlü (asm) için her şeyini infâk etmesine rağmen nice ilâhî bereketlere nâiliyetle tekrar servet ve mal sahibi olmuştur.
Bu itibarla bizler malı meşrû yollardan kazanmakla mükellefiz ve meşrû yerlere sarfetmeye de mecbûruz. Ârif bir tüccâr dünyâ ticâretini devâm ettirirken daha büyük olan âhiret kazancını ihmâl etmeyecek ebedî seâdeti düşünüp ilâhî yoldan ayrılmayacaktır. Aşağıdaki âyet-i kerîme böylelerinin kalbî hayâtını ne güzel aksettirir:

“(Öyle hakîkî er kişiler vardır ki) onlar ne ticâret ne de alışverişin kendilerini zikrullahdan namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı kimselerdir. Onlar kalblerin ve gözlerin allak bullak olduğu bir günden korkarlar.” (Nûr 24/37)

Bu şekilde ticâret ehli olanlar bir başka âyet-i kerîmede buyurulan “ticâreten len- tebûr” (aslâ zarara uğramayan bir kazanç) sırrını yaşayanlar yâni gerçek ticâretten nasîb alanlardır. Nitekim gerçek ticâreti Allah Teâlâ şöyle ifâde buyurur:

“Allâh’ın kitâbını okuyanlar namazı kılanlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allâh için) gizli ve âşikâr sarfedenler aslâ zarâra uğramayacak bir kazanç (ticârten len-tebûr) umabilirler. Çünkü Allâh onların mükâfatlarını tam öder ve lutfundan onlara fazlasını verir. Şüphesiz O çok bağışlayan şükrün karşılığını bol bol verendir.” (Fâtır 35/29-30)

Cenâb-ı Hakk bizleri bu âyet-i kerîmelerin sırrı içinde yaşatsın! Gönül gözü ile ilâhî kitabı okuyabilmeyi mi’râca yükseltecek bir huşû ile yapılabilen secdeleri helâlinden kazanıp isrâf etmeden harcamayı ve verdiği nîmetleri yolunda infâk etmeyi nasîb buyursun!

Yâ Rabbî! Ticaret ehli kardeşlerimizi hadîs-i şerîfte buyurulan “elinden dilinden mü’minlerin istifade ettiği”kullarından eyleyip vatan ve milletimiz için hayırlı kimseler eyle!.. Her iki cihanda da rahmet ve berekete vesile olacak amel-i sâlihlere müyesser kıl! (Amin)

İlave bilgi için tıklayınız:

- MÜŞÂREKE (Ortaklık)...

(Osman Nuri Topbaş  Altınoluk Dergisi Ticaret Ahlâkı 179. SAYI 2001 Ocak.)

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet