- Kur'an'da geçen kalb sadr fuad ve lübb kavramları hangi manada kullanılmıştır?
- Rabbani bir latife olan kalbe neden kalb denmiştir?
- Hac Suresi 46. ayette neden "göğüslerin içindeki kalbler" buyurulmuştur?

Değerli kardeşimiz

Sözlükte “bir şeyin içini dışına çıkarmak altını üstüne getirmek ters çevirmek bir şeyi başka bir şeye dönüştürmek ve değiştirmek” gibi anlamlara gelen kalb kelimesi (Cevherî I 204; Lisânü’l-Arab “ķlb” md.) vücutta kan dolaşımını sağlayan organın adıdır.

Kalb dinî ve tasavvufî bağlamda bilgi ve düşüncenin kaynağı veya aracıdır. Bir et parçasından ibaret olan kalble bir ilişkisi olmakla birlikte ondan ayrı olan bu anlamdaki kalbe “Rabbânî latife” ve “İlâhî cevher” de denir.

Kur’an’da ve hadislerde fuâd sadr lüb nühâ ve rû’ gibi terimler genellikle kalb mânasında kullanılmıştır.

Fuâd bazılarına göre kalb ile eş anlamlıdır; bazılarına göre ise kalb ondan daha özeldir. Mütercim Âsım Efendi’ye göre kalbin Türkçe karşılığı gönül fuâdınki yürektir. (Kāmus Tercümesi I 445)

Kur’an’da yüreğe (fuâd) metanet vermek için önceki peygamberlerin kıssalarından bahsedildiği belirtilir. (Hûd 11/120)

Kalbin (fuâd) göz ve kulak gibi sorumlu olduğunu bildiren âyette ise (İsrâ 17/36) fuâd kalb anlamına gelir.

“Göğüs” mânasındaki sadr “Allah göğüslerde olanı bilir.”(Âl-i İmrân 3/119 154) ve “Allah bir kimsenin hidayetini dilerse göğsünü İslâm’a açar.”(En‘âm 6/125; Zümer 39/22) meâlindeki âyetlerde mecaz yoluyla kalb mânasında kullanılmıştır.

“Ülü’l-elbâb”(Âl-i İmrân 3/7 190) ve “ülü’n-nühâ”(Tâhâ 20/54 128) ifadeleriyle kalp sahiplerine hitap edilmiştir. (Râgıb el-İsfahânî el-Müfredât “Lüb” “Nühâ” “Sadr” “Fuâd” md.leri)

Kur’an’da akletme (düşünme) fiili kalbe nisbet edilmiş (Hac 22/46) yani düşünmenin kalbin bir işlevi olduğu belirtilmiştir. Aynı şekilde fıkhetmenin de (anlama) kalbin bir işlevi olduğuna dikkat çekilmiştir. (el-A‘râf 7/179)

Rabbânî latifeye kalb denilmesi bu mânevî cevherin vücuttaki kalp ile ilişkisinin bulunması işlevlerinin onun aracılığıyla gerçekleşmesi dolayısıyladır. Kalb çok değişken olduğu için bu ismi almıştır. (Tâcü’l-arûs “ķlb” md.; Gazzâlî İĥyâǿ III 3 44)

Kur’an’da ve hadislerde kalbin mahiyeti ve tarifi üzerinde değil işlevleri ve nitelikleri üzerinde durulmuştur. Kur’an ve hadiste geçen kalb kelimesi insanın anlama kavrama düşünme ve şeylerin hakikatini bilme yönünü başka bir ifadeyle insanı insan yapan ve diğer canlılardan ayıran temel niteliğini dile getirir. İnsanın idrak eden bilen ve kavrayan tarafı olduğu için kalb ilâhî hitaba muhataptır yükümlü ve sorumludur.

Dinî ve insanî hayatın merkezinin kalp olduğu Kur’an ve hadislerde açıkça ifade edilmiştir:

 “Kalbleri var ama onunla bir şey anlamıyorlar.” (A‘râf 7/179);
 “Akletmek için onlarda kalb yok mu?” (Hac 22/46);
“Kalbi olanlar için bunda öğüt vardır.”(Kāf 50/37)

meâlindeki âyetler kalbin idrak ilim mârifet ve düşünme aracı olduğunu ortaya koymaktadır. Bundan dolayı kalb (fuâd) sorumludur. (el-İsrâ 17/36; el-Ahzâb 33/5)
Kalbin bir özelliği de değişken olması (Müsned IV 408; VI 302) renkten renge girmesidir.

Bu husus duygu düşünce ve inançların değişmesini beraberinde getirir. Bundan dolayı bir hadiste “Ey kalbleri değiştiren evirip çeviren Allah kalbimi dinin ve taatin üzerine sabit kıl.” şeklinde dua edilmesi tavsiye edilmiştir. (Müsned II 168 173; Müslim “Îmân” 1 2; Tirmizî “Daavât” 89 124)

Kalbleri sabit kılan Allah’tır.(İbn Mâce “Muķaddime” 13)

Kalb duygu düşünce ve inanç bakımından çok çeşitli renklere girmeye ve şekiller almaya elverişlidir. İmanın mahalli kalbdir (Hucurât 49/7 14; Mücâdile 58/22); samimi bir şekilde kalb ile tasdik ederek kelime-i tevhid getiren kişi müslüman olur. (Buhârî “İlim” 33 39)

İman kalbin tasdikidir. Temiz kalb çok önemlidir. (Mâide 5/41; Ahzâb 33/53)

Kalbleri nurlandıran Allah’tır. (Buhârî “Daavât” 9; Müslim “Müsâfirîn” 181)

Dinde önemli bir yeri bulunan takvânın mahalli kalbdir. (Hac 22/32; Müsned V 71 379)

Kalblere sekînet itminan sebat ve huzur veren Allah olduğu gibi (Bakara 2/260; Âl-i İmrân 3/126; Mâide 5/113; Enfâl 8/10; Ra‘d 13/28; Feth 48/4 18) kalblere hidayet veren kalbleri kaynaştıran merhametli şefkatli ve insaflı kılan da O’dur. (Âl-i İmrân 3/103; Hadîd 57/27; Tegābün 64/11)

Öte yandan kalb olumsuz yönde de değişir ve türlü renklere girer.

Kur’an’da kalb körlüğünden (Hac 22/46) kalb kasvetinden ve taşlaşmış yüreklerden (Bakara 2/74; Mâide 5/13; En‘âm 6/43; Zümer 39/22) bahsedilmiş; kalblerin mühürlenmesi (Bakara 2/7; Nahl 16/108; Câsiye 45/23) gerçeği algılamaktan alıkonulması (A‘râf 7/101; Yûnus 10/74) kilitlenmesi ve üstüne perde çekilmesi (Bakara 2/88; En‘âm 6/25; İsrâ 17/46; Muhammed 47/24; Mutaffifîn 83/14) üzerinde de durulmuştur.

Allah yoldan sapanların kalblerini saptırır (Saf 61/5) yani insan kendi iradesiyle kötülüğü tercih edip o yönde teşebbüse geçerse Allah da onu kötü yola düşürür. Kalbin en iyisi iman en kötüsü küfür ve inkâr olan çok çeşitli halleri vardır. Kalb hem rahmânî hem de şeytânî kuvvetlerin mücadele alanıdır. Bir hadiste bu husus “Kalbde iki dürtü vardır biri melekten diğeri şeytandandır.” (Tirmizî “Tefsîrü’l-Ķurân” 2/35) şeklinde ifade edilmiştir (Gazzâlî İĥyâ III 26)

Gazzâlî kalb ruh akıl ve nefsin farklı anlamları olduğunu fakat aynı zamanda bu terimlerin rabbânî latife denilen bir kavrama müştereken delâlet ettiğini insanın hakikatinin de bundan ibaret olduğunu aynı şeye filozofların “nefs-i nâtıka” dediklerini anlattıktan sonra onun niteliklerini “bilen tanıyan algılayan sorumlu ve yükümlü olan” şeklinde tesbit eder.

Gazzâlî’ye göre rabbânî latife insanı diğer canlılardan ayıran ve onlara üstün kılan insanın hakikati olup duruma göre ona bazan akıl bazan ruh bazan nefis bazan kalb denir. Ona verilen isimler değişik olsa da mahiyeti değişmez. (İĥyâ III 3-5)

Kalb ile rabbânî latife arasındaki ilişki cevher-araz sıfat-mevsuf yöneten-yönetilen alet-usta mekân-mekânda bulunan nesne ilişkisi gibidir. Bu ilişkinin mahiyeti konusunda akıl hayrete düşer. Hz. Peygamber ruh (kalb) üzerinde konuşmaktan kaçındığından (Buhârî “İlim” 47; Müslim “Münâfıķīn” 32) bu konuda açıklama yapmak doğru değildir bunun pratik bir faydası da yoktur. (Gazzâlî İĥyâǿ III 3)

Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî Maķāmâtü’l-ķulûb adlı eserinde kalb lüb sadr ve fuâd kelimelerini incelemiş Ebû Saîd el-Harrâz da Kitâbü’ś-Śıdķ isimli eserinde kalb terimi üzerinde durmuştur.

Daha sonra Hakîm et-Tirmizî Kitâbü’l-Farķ beyne’ś-śadr ve’l-ķalb ve’l-fuâd ve’l-lüb isimli eserinde (Kahire 1954) kalb ve onunla aynı anlama gelebilen terimleri ele alarak bunlar arasındaki farkları belirtmiştir. Ona göre nefis sadr ve kalb iç içe geçmiş üç halka gibidir; altta nefis ortada sadr üstte kalb bulunur. Sadr nefis ve kalbin buluştuğu ortak alandır. Nefisten ancak kötülük doğar. Sadra feyiz kalbden gelir. Kalbin iki yüzü vardır; biriyle Hakk’a diğeriyle halka bakar. Kalb Allah’ın arşıdır yerlere ve göklere sığmayan Allah mümin kulunun kalbine sığmıştır. (Hatmü’l-evliyâ s. 130 269 270 374; İbnü’l-Arabî el-Fütûĥâtü’l-Mekkiyye I 101-102)

Hakîm et-Tirmizî Kitâbü’r-Riyâże ve âdâbü’n-nefs adlı eserinde (Kahire 1366) bu konuları işlemiştir. Tasavvuf kitaplarında sıkça geçen yere ve göğe sığmayan Allah’ın mümin kulunun kalbine sığdığını belirten ifade kutsî bir hadis olarak da rivayet edilir. (Aclûnî II 99-195)

Mutasavvıflar insanların fiillerini beden ve kalbin fiilleri olarak ikiye ayırmışlar bedenin fiillerini zâhirî ameller kalbin fiillerini bâtınî ameller diye adlandırmışlardır. Bedenle ilgili fiillere uygulanan farz haram mekruh mubah gibi şer‘î hükümler tasavvufta aynen kalbin fiillerine de uygulanmış ve bunlara bâtınî hükümler denilmiştir. Tasavvufun bir bakıma bâtınî fiilleri ve bunlara ilişkin şer‘î-bâtınî hükümleri tesbitten ibaret olduğu söylenebilir.

"Gerçek mü'minler yanlarında Allah zikredilince kalbleri titreyenlerdir." (Enfâl 8/2)

"Şüphesiz maddi gözler köretmez ama göğüslerde olan kalpler körelir." (Hacc 22/46)

Bu âyet-i kerimelerde anlatılan manevî kalbtir. Kalb imân merkezi olan duyudur. Nitekim Allah Teâlâ

"İnananların kalpleri Allah'ı anmakla yatışır. İyi bilin ki kalpler ancak Allah'ı anmakla yatışır." (Râd 13/28).

"Allah onların kalblerini ve kulaklarını mühürlemiştir."(bakara 2/7). 

buyurmuştur. Bu âyet-i kerimeler imanın kalple alâkalı oludğunu anlatmaktadır.

Aynı konuda bir başka âyette şöyle buyurulmuştur: 

"Hayır onların işleyip kazandıkları şeyler kalplerinin üzerine pas olmuştur."(Mutaffifin 83/4)

İlave bilgi için tıklayınız:

- Kur'an-ı Kerim'de kalp hangi anlamlarda kullanılmıştır?

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet