2318-) Bize Hârûn b. Mâruf ile Hârûn b. Said El - Leylî rivâyet ettiler. Dediler ki: Bize İbn Vehb rivâyet etti. ki): Bana Iyâz b. Abdillâh Ebû-z - Zübeyr-den o da Câbir b. Abdillâh-dan o da Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)-den naklen haber verdi ki: okiyye-den daha az olan gümüşte zekât yoktur; üçer yaşında beş deveden daha azında zekât yoktur. Beş vesk-den daha az hurmada zekât yoktur.» buyurmuşlar. Şaid hadîsini Buhârî «Zekât» bahsinin bir-iki yerinde; Ebû Dâvûd Tirmizî Nesâî ve İbn Mâce ayni bahisde muhtelif râvîlerden tahrîc etmişlerdir. Okiyye-nin cem-idir. Okiyye fıkıh hadîs ve lügat ulemâsının ittifakı ile kırk dirhemdir. Buna «Hicaz okiyyesi» de derler. Iyâz: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) zamanında okiyye ile dirhemin meçhul kalması mümkün değildir. Çünkü bu ölçülerle zekâtı vâcib kılan bizzat Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)-dir. Sahih hadîslerde sabit olduğuna göre: Alışverişler nikâhlar hep bunlarla yapılmıştır. Bu gösteriyor ki: Dirhemler Abdülmelik b. Mervân zamanına kadar malûm değildi. Onları ulemânın re-yi ile Abdülmelik topladı ve her onluğu yedi miskâal ağırlığında bir dirhemin ağırlığını da altı dânık yaptı... iddiasında bulunanların sözü bâtıldır. Yalnız bunlar Müslümanlar tarafından husûsi surette ve muayyen şekilde basılmamışlardır. Kimisi Acem kimisi Rum basınası şeylerdi. Ve büyüklü küçüklü idiler. Bazıları da hiç basılmamış ve nakşedilmemiş gümüş parçalarından ibaret olup Yemen-e veya Mağrib-e aittiler. Nihayet bunların İslâmi bir şekille basılıp nakşedilmeleri ve değişmeyen bir tek vezin hâline getirilmelerine lüzum görülerek büyüğü küçüğü bir araya toplandı. Ve münaasip gördükleri vezinde basıldı. Şüphesiz ki o zaman dirhemler malûmdu. Aksi takdirde onlara zekât vb. hususunda hukûkullah ve ve hukûk-u ibâd nasıl taalûk edebilirdi? Nitekim o zaman okiyye de malûmdu.» diyor. bâbda Nevevîde şunları söylemiştir: «îlk asırda yaşı-yanlar mâruf olan bu vezinle kıymet takdirine ittifak etmişlerdir. Yani dirhem altı dânıktır. Her on dirhem yedi miskaâl ağırlığında gelir. Miskaâl ise gerek câhiliyet gerekse İslâmiyet devirlerinde değişmemiştir.» İbn Sa-d-ın «Tabakat»mdan şunları naklet-miştir: «Abdülmelik b. Mervân 75. târihinde dirhemle dinarı darbetmiştir. Onları ilk darbeden ve üzerlerine nakış vuran o-dur.» Ubeyd Kâsım b. Sellâm «Kitâbü’l-Emvâl» nâm eserinde şunları söylemiştir: «İslâmiyetten önce dirhemler irili ufaklı idi İslâmiyet gelince dirhemleri darbetmek istediler. Zira her iki nev-înden de zekât veriyorlardı. Büyük dirhem: 8 dânık küçük dirhem ise 4 dânık idi. Müslümanlar büyük dirhemi küçük dirheme katarak; bunlardan iki müsavi dirhem yaptılar. Böylelikle altışar dâ-nıklık iki dirhem meydana geldi. Sonra dirhemleri miskaâllerle ölçtüler. Miskaâl ilelebet mahdut eksilip artmayan bir ölçüdür. Bir tanesi altı dânıktan ibaret olan on dirhemi miskaâlle ölçünce yedi miskaâl ağırlığında geldiğini gördüler. Büyüklü küçüklü dirhemler arasında bu dirhem ortayı teşkil ediyordu. Zekât hususunda Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)-in sünnetine de muvafık idi. Binâenaleyh dirhem meselesi ondan sonra bu minval üzere devam etti. Ümmet de bu hususta ittifak eyledi. Artık tam dirhem altı dânık olarak değişmeden devam etti.» kitaplarında beyân olunduğuna göre: İlk zamanlarda dirhemler üç nev-idi birinci nev-in her on dirhemi on miskaâl geliyordu. Yani bir dirhem bir miskaâl ağırlığında idi. İkinci nev-în on dirhemi altı miskaâl tutuyordu. Üçüncü nev-în on dirhemi beş miskaâl geliyordu. Halk bu dirhemlerin her biri ile muamele görüyordu. Bu hâl taa Hazret-i Ömer-in hilâfeti zamanına kadar böyle devam etti. Ömer (radıyallahü anh) haraç denilen vergiyi büyük dirheme göre almak istedi. Mükellefler kendisinden bunu hafifletmesini rica ettiler o da zamanının hesap âlimlerini toplayarak dirhemlerin arasını buldurdu. Neticede âlimler her nev-i dirhemin üçte birini alarak yedi miskaâl ağırlığındaki dirhemi buldular. fetva kitaplarında her beldenin kendine mahsûs dinar ve dirhemi nazar-ı itibâra alınacağı ve zekâtın ona göre verileceği beyân olunmuştur. veya verk: Madrup olsun olmasın «gümüş» demektir. Bazıları esâs itibârı ile her nev-î gümüşe verik denildiğini; diğer Bazıları da dirhem şeklinde darbedilmiş gümüşe verik denildiğini dirhem olmayan gümüşe ise ancak mecazen vekik itlâk edilebileceğini söylemişlerdir. altınla gümüşün ikisine birden verik denildiğini söyliyen-ler vardır. -Mikâyîl»-de Vâkıdi-den naklen şöyle deniliyor: «Câhiliyet devrinde Kureyş-în kendine mahsûs bir takım vezinleri vardı. İslâmiyet gelince bunlardan okiyye-yi olduğu gibi yani kırk dirhem ritılı da oniki okiyye yani seksendört dirhem olarak kabul etti. Arapların «neş» ve «Nevât» denilen birer ölçüleri daha var di: 20 dirhem nevât: 5 dirhem ağırlığında idi. Miskaâl: 22 kirât- dan bir dâne noksan gelen ölçü idi. On dirhemin ağırlığı 7 miskaâl gelirdi. Bir dirhem 15 kîrâtdan meydana gelirdi. (sallallahü aleyhi ve sellem) Efendimiz Medine- ye gelince veznine bakarak külçe altına dînâr; ve yine veznine bakarak külçe gümüş dirhem ismini verdi. Medine- nin ölçüleri bu suretle tekarrur etti ve Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem): Medîne-lilerin nizâmıdır.» buyurdular.» Câbir-den rivâyet edilen bir hadîste Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem): dînâr yirmidört kîrâtdır.» buyurduğu bildirilmişdir. Abdilberr: «Bu hadîsin senedi sahîh değilse de ulemânın onun mûcebince amel etmesi halkın onun mânâsına göre amel hususunda ittifakı senedinni sıhhâtma ihtiyâç bırakmamıştır.» diyor. Ortalama beş arpa tanesi ağırlığında bir ölçüdür. Veks-in cem-idir. Müfredi visk şeklinde dahi okunabilir. Fakat vesk kîrâatı daha meşhurdur. bâzılarına göre vesk: Bir deve yükü demektir. Bazıları Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) Efendimizin ölçeği ile altmış ölçek demek olduğunu söylerler. takımları vesk-in mutlak surette bir yük mânâsına geldiğine kaaildirler. Dâvûd-un Hazret-i Ebû Saîd-i Hudri’ den rivâyet ettiği merfû bir hadiste Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) vesk-den daha azda zekât yoktur. Bir vesk altmış mühürlü ölçektir» buyurmuş olduğunu rivâyet etmiştir. Ancak: «Ebû-l-Buhteri Ebû Said-den işitmemiştir.» diyerek bu hadisin munkatı- olduğuna İşarette bulunmuştur. Ubeyd Kâsım b. Sellâm’ın beyânına göre «mühürlenmiş ölçek»den murâd: Üzerine ziyâde veya noksan yapılmasın diye matbu mühür vurulan ölçektir. Bunu vaktiyle hükümdarlar yaparlarmış. mânâsına gelen sa- 51/3 Bağdat rith eder. Bağdat rith hakkında muhtelif kaviller vardır. Bunların en meşhuru 128 4/7 dirhem olmasıdır. Bazıları Bağdat ritlının tam 128 dirhem bir takımları da 130 dirhem olduğunu söylemişlerdir. Şu hâlde beş vesk binaltıyüz Bağdat rith eder. Esah kavle göre beş veski ritl denilen ölçüyle takdir etmek yüzdeyüz değil takribidir. Üç-den on-a kadar olan devedir. Bâzılarına göre iki ile dokuz arasındaki dişi devedir. Erkek develere zevd denilmez. Zevd: Üçten onbeş-e kadar olan develerdir.» demiş; bir takımları üçten yirmiye kadar hattâ İbnü-l-A-râbî üçden otuz-a kadar olan dişi develere zevd denildiğini söylemiştir. takımları bir deveye de zevd denilebileceğini söylemişlerdir. İbn Kuteybe: «Bir cemâat zevd-in müfred mânâsına geldiğini diğlerleri cemi- olduğunu söylemişlerdir ki muhtar olan da budur.» demiştir. İbn Abdilberr bunu beğenmemiş: «Bu söz bir şey değildir.» demiştir. zevd kelimesi rant kavm ve nisa kelimeleri gibi lâfzında müfredi bulunmayan cemi-lerdendir. bâbda daha bir çok sözler söylenmiştir.