2617-) Bize Ubeydullah b. Muâz dahi rivâyet etti. ki): Bize babam rivâyet eyledi. H. İbn-l-Müsennâ da rivâyet etti. ki): Bize Muhammed b. Cafer rivâyet eyledi. İkisi de dediler ki: Bize Şu-be Şeybâni-den o dit İbn Ebî Evfâ (radıyallahü anh)-dan o da Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)’den naklen İbn Müshir ile Abbâd ve Abdulvâhid hadîsleri mânâsında rivâyette bulundu. râvilerden hiç birinin hadîsinde «Ramazan ay-ı» ve «Gece şi-m dan geldi mi» ifâdeleri yoktur. Bunlar yalnız Hüseyin-in rivâyetinde vardır. hadîsi Buhârî «Kitâbu-l Savam»ın bir-iki yerinde Ebû Dâvud ile Nesâî dahi ayni bahiste tahrîc etmişlerdir. Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)’in Ramazanda yaptığı bu seferin Mekke-nin fethi seferi olması ihtimâlinden bahsederler. Zira Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)’in Ramazanda yaptığı seferler Bedir gazası ile Mekke-nin fethine münhasırdır. İbn Ebî Evfâ Bedir gazasına iştirak edememiştir. Binâenaleyh Ramazan ayında vukubulan ve İbn Ebi Evfâ (radıyallahü anh)’in da iştirak ettiği bu sefer Mekke-nin fethi gazası olacaktır. ismi bildirilmeyen zat Bilâl (radıyallahü anh) dtr. «Tevdih» sahibi: «Bâzı rivâyetlerde bu zatın Bilâl olduğu tasrih edilmiştir." diyor. Ebû Dâvud-un rivâyetinde: Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem): «İn ya Bilât ... ilâh ... buyurdu.» denilmiştir. Ahmed-in rivâyetinde: «Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) suyunu taşıyın zâtdan su istedi.» denilmiştir. Karıştırma yap demektir. Bunu kavrulmuş unu su ile karıştırmak suretiyle yaparlardı. mezkûr kelimesin «süt sağ» mânâsına geldiğini söyle-mişse de Kâdî İyâz ve diğer hadis ulemâsı bu mânâyı kabul etmemişlerdir. Bilâl henüz akşam olmadığı zannıyla: «Ya Resûlallah Ak-şamlasan iyi ederdin.» demiştir. İmâm Ahmed-in rivâyetinde: «Biraz geciksen de akşam olsa iyi ederdin.» denilmiştir. Bilâl yüzde yüz akşam olmadığı kanâatında bulunduğu ve Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)’in ortalığın aydınlığına iyi bakmamış olmasına ihtimal verdiği için mes-eleyi ona iyice bildirmek maksadıyla: «Üzerimizde henüz gündüz var.» demişse de Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem) havanın aydınlığına değil güneşin batmasını nazarı itibara almış sonra güneşi göremeyen bir kimsenin neye dikkat etmesi lâzım geldiğini beyânla karanlığın şark tarafından gelmesine işaret buyurmuştur. rivâyetlerde Bilâl (radıyallahü anh)-m Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)’e üç defa mürâca"atde bulunduğu zikredilmiştir. şöyle bir sual hâtıra gelebilir: « Hazret-i Bilâl’in ilk emirde Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)-in buyurduğunu yapmayıp akşam olmadığını söylemekte tekrar tekrar ısrar etmesi bir sahâbiye yakışmayan inatlık değil midir?» suâlin cevâbı yukarıda verilmiştir. O da Bilâl (radıyallahü anh)’in yüzde yüz akşam olmadı kanâatinde bulunmasıdır. battığını muhakkak surette bilse bir an tevakkuf etmezdi. Onun emr-i Resul karşısında duraklaması ihtiyat ve mes-elenin hükmünü iyice anlamak içindir. yukarıda da arzettiğimiz vecihle: «... oruçlu İftar eder.» cümlesinden murâd: «İftar vakti girer.» demektir. Bu cümleden: kavuşunca oruçlu olan bir kimse bir şey yiyip İç meşe de cu bozulur.» mânâsını çıkarmamakdır.