İÇİNDEKİLER

BİRİNCİBÖLÜM

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLAR VE MANEVİ YAKLAŞIM Ÿ12

İslamTarihindeSalgınHastalıklarveSalgınlaMücadelede

KullanılanNebevîYöntemler............................................. 13

YusufOKTAN

ErkenDönemİslamTarihindeSalgınlarKarşısında MüslümanlarınTutumu:AlgıBiçimi,ManeviYaklaşımveTedavi YollarınaDairBirAraştırma................................ 30

MelekYILMAZGÖMBEYAZ

OlağanüstüDurumlardaManeviDanışmanlıkHizmetiOlarak Hz. Peygamber’in Uhrevi Müjdeleri   53

AbdulvasıfERASLAN

Ahlak-ManeviDestekİlişkisiveOlağanüstüDurumlardaAhlak Âlimlerinin Çözüm Önerileri            73

GaripAYDIN

İKİNCİBÖLÜM

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIK VE REHBERLİK Ÿ97

AfetlerdeManeviDestekHizmetleri................................... 98

GaziALATAŞ AyşeÇELİK

AfetlerinRuhSağlığıÜzerindekiEtkileriyleBaşaÇıkmaStratejisi OlarakKaderİnancı           106

ÖmerFarukSÖYLEV

2020ElazığDepremi:DepremzedelereManeviDanışmanlıkve Rehberlik   131

SerapTURSUN

Kriz Dönemlerinde Manevi Danışmanlık: Modern Toplumda Anlam Arayışının Sosyolojik Bir Okuması................................................................................... 152

HabipMEÇİN

Salgın Zamanında Yaşlılara Yönelik Manevi

DestekHizmetleri.......................................................... 167

RukiyeKARAKÖSE

ÜÇÜNCÜBÖLÜM

Covid-19 SÜRECİNDE MANEVİ DANIŞMANLIK VE REHBERLİK Ÿ178

DinveManeviyatınCovid-19 HastalığıylaBaşaÇıkmadaEtkisi:

Antalya Eğitim ve Araştırma Hastanesi

SağlıkÇalışanlarıÖrneği................................................ 179

OrhanGÜRSU SalihBAYINDIR

Vefa ve Sağlık Çalışanlarının Covid-19 Korkusu ve Dindarlık Yönelim Durumları    211

Muhammed KIZILGEÇİT Murat ÇİNİCİ

EmrullahAKÇA Ahmet ÇAKMAK

Covid-19 Sürecinde Yaşlılarda Ruh Sağlığı ve Dinî başa çıkmaUygulamalıBirModelGeliştirilmesiveEtkililiğininTest

EdilmesininTanıtımı...................................................... 249

Muhammed KIZILGEÇİT İsmailSEÇER

MuratYILDIRIM FuatKARABULUT

AbdullahDAĞCI

N.YaseminANGIN

M.EnesVURAL

NurunNisaBAYRAM MuratÇİNİCİ

Covid-19 Sürecinde Manevi Bir Gereksinim Olarak Sabır: Huzurevi Yaşlıları Üzerinde Bir Alan Araştırması................................................................... 274

AbdullahDAĞCI İsaCEYLAN

Koronavirüs(Covid19)TanılıHastalarınManeviDanışmanlık Gereksinimleri         294

AysunCUMHUR

Covid-19 Nedeniyle Yakınlarını Kaybedenlerin Yas Sürecini Anlamlandırmaları Üzerine Bir Araştırma................................................................................... 320

MustafaFatihAY AliAKKAYA

ManeviDanışmanlıkveRehberlikAçısındanCovid-19Hastalığı GeçirenlerdeDindarlık,ManeviyatveSağlıkİlişkisi................................................................. 336

SezaiKORKMAZ

Covid 19 Pandemi Döneminde Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Bağlamında Sosyal Medya Üzerinden Masal Anlatıcılığı........................................................... 355

HacerAKÇAALAN

DÖRDÜNCÜBÖLÜM

GÖÇVEMANEVİDANIŞMANLIKŸ369

Türkiye’dekiSuriyelilerinSosyo-KültürelveDiniÖzellikleri: Göçmenlere Yönelik Manevi Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinde Çok Kültürlü Yaklaşımın Kullanımın

BirKatkı....................................................................... 370

AyşeŞALLI

Sosyal Uyum Sürecinde Suriyeli Göçmenlere Yönelik Manevi DanışmanlıkveRehberlik:UyumSorunlarıveÇözümÖnerileri (İstanbulÖrneği)................................ 394

Musa GELİCİ

ZorunluGöçteManeviDanışmanlık:AhıskalıTürklerÖrneği, Çarpıcı Sonuçları ve İlginç Farkları    425

NilüferMUTLU

ÖNSÖZ

Tarih boyunca insanların maddi ve manevi hastalıklarına çö- züm arayışında din öncelikli motivasyon kaynağı olmuştur. Ruhsal ve fiziksel hastalıkların tedavisinde dinî liderler, bilgeler, hekimler, şamanlar, kabile şifacıları ile dinî kurumlar etkin rol oynamışlar-dır. Modern zamanlara geçtiğimizde ise seküler bilim bakış etkisiy- le dinî kişi ve kurumlar yerine uzmanların yer aldığını görmekte- yiz. Ne var ki insanlığın manevi, aşkın, kutsala yönelik ihtiyaçları modern bilim tarafından ya görmezden gelinmiş ya da yeterli ce- vaplar sunulamamıştır. Bu ihtiyaç karşısında manevi danışmanlık bir meslek statüsünde ortaya çıkarak bugünlere gelmiştir.

Batı’da oldukça uzun bir geçmişe sahip olan manevi danış- manlık bilimi ülkemizde son on yıl içinde yapılan çalışmalarla gelişmekatetmişvebualandaakademikçalışmalaryapılmıştır. 2015yılındaDiyanetİşleriBaşkanlığıileSağlıkBakanlığıarasında gerçekleştirilen protokol doğrultusunda sahada çalışacak manevi danışmanlarıneğitimçalışmalarıyapılmışvesahaçalışanlarıge- rekli eğitimlerden geçmişlerdir. Mesleki Yeterlik Kurumu (MYK) tarafından 2019 yılında “Manevi Danışmanlık” unvanının kabul edilmesiilesüreçdahadahızlanmış,ilgililiteratürünoluşmasıyla birlikte günümüzde hastaneler, hapishaneler, sevgi evleri, gençlik merkezleri vb. mekânlarda sıklıkla kullanılan ve ihtiyaç duyulan bir psiko-sosyal hizmet halini almıştır

Manevi danışmanlığın temel felsefesi; koşulsuz, şartsız olarak inanç,mezhep,ırk,dil,renkvb.ayırımlaragitmedenherinsanıol- duğugibikabulederek,saygıvehoşgörüçerçevesindeyardımaihti- yaç duyan kişilere bu hizmeti götürmektir. Batılı ülkelerde yaklaşık

DÖRDÜNCÜBÖLÜM

birasırlıkbirgeçmişesahipolanManeviDanışmanlıkalanıülkemiz- de oldukça yeni olmakla birlikte insana saygı ve sevginin yer aldığı bu bakış açısının kültürümüzün temel dinamikleri içerisinde yüzyıl- lardır var olageldiğini ifade etmemiz gerekir. Aslında bir anlamda manevidanışmanlıksahasıhernekadarülkemizdesonzamanlarda gelişmekatetsedeyeniolmayıpbizimözkültürümüzdenkaynakla- nan bir hizmet alanıdır denilebilir. Nitekim asırlar önce; “Yaratılanı hoş gördük Yaratan’dan ötürü” diyen Yunus Emre ile, “Gel, gel, ne olursan ol yine gel..Bizim dergâhımız, ümitsizlik dergâhı değildir”, diyen Hz. Mevlana’nın pekiştirdiği bu koşulsuz kabul ediş öteden beri insanlığın özlemini derinlerinde hissettiği duygunun ifadesi olmuştur. Bu yönüyle manevi danışmanlığın kadim inanç ve kültü- rümüzün bilimle harmanlanması neticesinde ortaya çıkan bir bilim alanıolduğusöylenebilir.Bunedenledanışmanlıkmesleğininprati- ğiniöğrenme,uygulamaveöğretmedönemlerindemodernterapi- nin kültürel mirasla entegrasyonunu sağlamak, zengin kültürel mi- rasa sahip bu topraklarda yetişmiş danışmanların sorumluluğudur.

Maneviyatın ya da dinin özellikle sağlık alanında destekleyicibir unsur olarak öne çıktığı görülmektedir. Çünkü maneviyat ve yüce bir güce olan inanç, kişinin durumunu dayanılabilir, katlana- bilir bir hale gelmesine yardımcı olmaktadır. Din ve maneviyatın etkin olduğu bir diğer alan ise salgın, deprem, sel, hastalık, ölüm gibi olağanüstü durumlardır. Bu zaman dilimlerinde insanlar ken- dilerini daha yalnız, çaresiz ve aciz hissederler. Çünkü insanı pek çok açıdan etkileyen doğal afetler özellikle psiko-sosyal ve manevi açılardan kalıcı izler bırakabilmektedir.İnsanlar zor durumda kal- dıklarında dine geçici de olsa sarılır, Allah’ı hatırlar ve dinî mer- kezlere daha yakın hale gelir veya sığınma ihtiyacı hissederler. İnsanoğlunun gücünün üstünde onu aciz ve çaresizlik içerisinde bırakan tehlike, metafizik anlamda insanı bir kurtarıcı ve ilahi yar- dıma başvurma eğilimine sevk etmektedir. Bu tarz kriz ya da ola- ğanüstüzamandilimlerindedin,insanlarınhayatlarınışekillen-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

dirmede ve sorunlarla mücadele etmede önemli bir etkendir. Din, insanlara karmaşa ve belirsizliklerle dolu bir dünyada hayatlarını sürdürmedeveanlaminşaetmedesunduğuibadetlervealternatif bakış açısıyla rehberlik etmektedir. Dolayısıyla manevi danışman- lıkta kullanılan dinî öğretiler sadece birer açıklama sistemi olarak kalmayıp psiko-sosyal yaşantı üzerinde de doğrudan bir karşılık bulmaktadır.

Öte yandan olağanüstü durumlar, doğal afetler bazen birey- lerde “Neden ben”, “Niçin ben seçildim” gibi varoluşsal soruların doğmasına ve bu sorulara karşı ikna edici cevap bulunmadığında da din ya da Tanrı’ya kızgınlık duyma, inanç krizleri yaşama, an- lamı yitirme gibi istenmeyen durumlara da neden olabilmektedir. Her iki durumda da bireyin hayatını etkileyen bu olgulara sağlıklı bir bakış açısı kazandırmada din ve maneviyat etkili olabilmekte- dir. En nihayetinde manevi danışmanlık bir eşlik etme sürecidir.Bu süreçte danışmanın samimi ve ilgili olması, sorunlara duyarlı olması ve danışan onay verdiği takdirde dinî/manevi yardım araç- larını devreye sokması gelişim ve dönüşüm için fırsatlar sağlayabi- lecek ve neticede “Neden ben” sorusuna ya da kızgınlık duyguları- na sağlıklı bir eşlik etme süreci yardımcı olabilecektir.

2020 yılı içerisinde ülkemizde meydana gelen İzmir ve Elazığ depremleri ile dünya çapında etkili olan koronavirüs hastalığı yada diğer adıyla Covid-19 salgını birçok insanın hayatını yitirme- sine, hayatta kalanların ise çeşitli psikolojik problemlere düçar kalmasına neden olmuştur. Özellikle salgın, neredeyse tüm millet- leri, kıtaları ve sosyo-ekonomik düzey tanımaksızın tüm insanları etkilemiştir. Sıraladığımız bu olağanüstü yaşam olayları nedeniy-le 18-20 Aralık 2020 tarihleri arasında Kütahya Dumlupınar Üni- versitesininevsahipliğiveDiyanetİşleriBaşkanlığınınişbirliğiile çevrim içi olarak “Olağanüstü Durumlarda Manevi Danışman-lık ve Rehberlik Sempozyumu” düzenlenmiştir. Kongreye birçok akademisyen,sahaçalışanıvefarklımeslekgruplarındanaraş-

DÖRDÜNCÜBÖLÜM

tırmacılarbildirileriylekatkısağlamışlardır.Elinizdekibukitap adıgeçenkongredesunulantebliğlerarasındanözenleseçilmiş 19 çalışmanın hakem değerlendirmelerinden geçmesi sonrasında ortaya çıkmıştır. Olağanüstü Durumlarda Manevi Danışmanlık ve Rehberlik konusunu olabildiğince disiplinlerarası bir zaviyeden ele almaya çalıştık. Bu nedenle kitapta farklı disiplinlerden sunulan bildirileri göreceksiniz. Halihazırda etkisi devam eden Covid-19 salgınına yönelik gerçekleştirilmiş çalışmalara sıklıkla yer verdik.Bu bağlamda salgın-maneviyat, sağlık çalışanlarında din ve mane- viyat, huzurevleri, yaşlılarda salgın zamanlarında maneviyat gibi konuları içeren bildirilere yer verdik. Aynı zamanda salgın, afet vb. olağanüstü durumlarla ilgili İslam tarihinde yer alan uygulamaları inceleyen çalışmaları da bulacaksınız. Öte yandan son dönemlerin önemli bir sorunu olan göç olgusunun oluşturduğu sosyo-psiko- lojik sorunların ele alındığı çalışmalar bulunmaktadır. Son olarak Elazığ depremi gibi kriz ve afet dönemlerinde manevi danışmanlık çalışmalarının nasıl yürütüleceğini irdeleyen çalışmalara da kitap- ta ayrı bir yer vermeye çalıştık.

Kuşkusuzkongrenindüzenlenmesivebueserinortayaçıkmasın- dabirçokkişivekurumunönemlikatkılarıolmuştur.Editoryaolarak baştaKütahyaDumlupınarÜniversitesiRektörlüğüveçalışanlarına, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Mü- dürlüğüne ve sempozyum süresince organizasyondan sorumlu gö- revlilere teşekkürü bir borç biliyoruz. Aynı zamanda işbirliğini su- naraksempozyumungerçekleşmesindeönemlikatkısunanDiyanet İşleri Başkanlığı ve çalışanlarına müteşekkiriz. Sempozyuma bildi- rileri ile katkı sağlayan değerli bilim insanları ve araştırmacılara da ayrıca teşekkür ediyoruz. Elinizdeki eserde yer alan bildirilerin ala- na, saha çalışanlarına ve bilim dünyasına katkı sağlayacağını ümit ediyoruz. Gayret bizden, tevfik yüce Allah’tandır.

Editorya

2021

BİRİNCİBÖLÜM

İSLAM TARİHİNDE SALGIN HASTALIKLARVEMANEVİ

YAKLAŞIM

12

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLAR VESALGINLAMÜCADELEDEKULLANILAN NEBEVÎ YÖNTEMLER

YusufOKTAN1

Giriş

Sözlük anlamı yaralamak, ayıplamak anlamındaki taʻn kökün- den türeyen taun kelimesi, bazı dilcilere göre bulaşıcı özelliği bu- lunanbütünhastalıklaraverilenaddır(Varlık,2011:40/175).Umu- ma mahsus bir özellik gösteren taun hastalığına havaya yayılması ve dolayısıyla insanlara sirayetiyle bünyeyi bozup vücudu zayıflat- tığından veba da denilmiştir (İbn Manzûr, 1414: 13/267). Vebanın taun yerine kullanımı da mevcuttur. Bu görüşe göre taun vebanın bir çeşididir. İbn Sînâ (ö. 428/1037) vebanın, ruhun maddesi olan havadaki cevherin bozulmasından dolayı ortaya çıktığını söy- lemiştir. İbn Kayyım el-Cevziyye (ö. 751/1350)’ye göre taun eğer çoğalır ve yayılırsa bir veba olarak ifade edilir. Ona göre veba, ile taun arasında umum husus ilişkisi vardır. Buna göre her taun ve- badırlakinhervebataundeğildir.Bedendegörülentümör,yarave kabartılar taunun etkisidir (İbn Kayyım el-Cevziyye, 1990:58). İbn Hacer (ö. 852/1449) ise taunu vebadan ayırmalarının sebebini ta- unda bulunup da vebada bulunmayan cinin saldırması olarak açık- lamaktadır (İbn Hacer, 1379: 1/133). Taun ile veba arasında ayırı- ma gidenler muhtemelen Ebû Mûsâ el-Eşarî (ö. 42/662-63)’nin Hz. Peygamber’den (s.a.s.) naklettiği rivayeti esas almaktadırlar. Bu rivayete göre Hz. Peygamber: “Ümmetimin yok oluşu, ta’n ve taun ileolacaktır!”Bununüzerinebazıları:“Taʻn’ın(yaralamanın)ne

1 Dr. Öğr. Gör., Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Hadis ABD. oktanyusuf@gmail.com

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

olduğunu anladık. Fakat taun dediğiniz nedir Ey Allah’ın Resulü?” diye sordular. Hz. Peygamber de: “Düşmanlarınız cinlerin dürtüsü ile husule gelen ve sizlere şehitlik sevabı kazandıran bir hastalık- tır.” buyurduğu aktarılır (Ahmed, 2001: 32/293). Buhârî’nin tahrîç ettiği başka bir rivayette ise Hz. Peygamber Medine’ye taunun gi- remeyeceğini söylemiştir (Buhârî, 1987: 5/2165).Böylelikle İslam tarihinin erken dönemlerinde vaki olan salgın hastalıkların Medi- ne’de görülmediği şeklinde yorumlar yapılmıştır (İbn Hacer, 1379: 10: 190).

İslam tarihi boyunca birçok salgın hastalık görülmüştür. Bun-lardanöneçıkanlarıvetoplumdaönemlietkileriolanlarşunlardır.

1. AmavâsSalgını(18/693)

2. el-CârifSalgını(69/688)

3. el-Feteyât(el-eEşrâf)Salgını(87/705)

4. Müslimb.KuteybeSalgını(131/748)

5. AbbasîveMemlüklerdönemindegörülenmuhtelifsalgın hastalıklar.

1. İslamTarihindeÖneÇıkanSalgınHastalıklar

1.1. AmavâsSalgını(18/693)

Kaynaklar hicretin 18. yılında Hz. Ömer’in hilafeti döneminde İslam tarihinin kaydetmiş olduğu en büyük salgınlardan birini ak- tarmaktadır. Tarihe Amavâs Taun’u olarak geçen bu salgın, ismini Kudüs ile Filistin’in bir şehri olan Remle arasında bulunan Amavâs şehrinden almaktadır. Zira hastalığın ilk olarak görüldüğü yer bu şehirdir. Daha sonra Şam’a kadar yayılan hastalık buraya da nispet edilmiştir. Bu salgının ortaya çıkması ve yayılmasına sebep olarak Müslümanlar ve Rumlar arasında meydana gelen savaşlar netice- sinde yaşanan fazlaca ölüm, cesetlerin sokaklarda kalarak bozul- ması gösterilmektedir (Salâbî, 2009: 247).

Bu salgın sebebiyle aralarında sahabenin önde gelenlerinden Muâzb.Cebel,EbûUbeyde,Yezîdb.EbîSüfyân,Şurahbilb.Hasa-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

ne, Ebû Cendel Fazl b. Abbâs olmak üzere birçok kişi ölmüştür (İbn Kesîr,1988:6/226).TarihçiSeyfb.Ömer(ö.180/796)’inanlattığına göre hicretin 17. senesinde de Şam’da bir salgın olmuş lakin tarihi kaynaklarbununbirçokkişininölümünesebepolanAmavâssalgını değil, Şam’da mezkûr salgından önce ortaya çıkan başka bir salgın olduğunuaktarmaktadır.BundandolayıSeyfb.Ömer’inifadeettiği Amavâs salgının iki kere olduğu bilgisi gerçeği yansıtmamaktadır. (ibn Kesir, 1988: 7/89). Hicretin 18. yılında aynı zamanda kıtlıkta baş göstermiştir. Hicaz bölgesindeki şiddetli kuraklık ekinlerin ku- rumasınabudurumdaşiddetliaçlığasebepolmuştur.Budurumun insanların yerlerini terk edip Medine’ye gelerek devletten yardım istemelerine sebep olmuştur. Bölgeye yiyecek yardımında bulun- mak için harekete geçen Hz. Ömer, insanların temel gıda ihtiyaç- larını karşılayıncaya kadar yoğurt, tereyağı vb. yememeye yemin ettiği ve valilerine Medine halkına yardım göndermeleri için haber yolladığı aktarılmaktadır (İbn Haldûn, 1988: 2/553). Yaklaşık dokuz ay süren şiddetli kıtlık sonrası durumun düzelmesi üzerine insan- lar Medine’den çıkarak tekrar yerlerine dönmüşlerdir. (İbn Kesîr, 1988: 7/103-107). Bundan kısa bir süre sonra ortaya çıkan İmâvas salgınında sadece Şam’da yirmi beş bin civarında insanın öldüğübu sayının ise o dönemin Şam nüfusun yarısına tekabül ettiği ak- tarılmıştır. Hz. Ömer’in olaydan sonra ölenlerin miraslarını taksim etmek için Şam’a gittiği ölen komutan ve valilerin yerine yenilerini atadığı aktarılmıştır (Salâbî, 2009: 201-204).

1.2. CârifSalgını(69/688)

Hicri 69 senesinde Basra’da ortaya çıkan Cârif salgınında kısa sürede birçok kişinin öldüğü aktarılır. Üç günlük süre içinde hergün 70 bin kişinin öldüğünü aktaran tarihi kaynaklar salgın müd- detince iki yüz binden fazla kişinin öldüğünü kaydetmişlerdir. Şehirde çok az kişinin hayatta kaldığı, Cuma namazı için topla- nanlarınancakyedikişidenolduğuvebazıkadınlardanoluştuğu

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

aktarılmıştır (el-Yâfiʻî, 1997: 116). Ebû Nefîd’in anlattığına göre kendisiyle birlikte bir grup kabileleri gezerek salgında ölenleri defnetmeye çalışmışlar lakin ölenlerin çokluğundan buna bir süre sonra güç yetirememişlerdir. Girmiş oldukları evlerde ev ahalisini ölü olarak bulduklarını ve kapıyı kapatıp çıkmaktan başka bir şey yapamadıklarını aktarmıştır (İbn Kesîr, 1988: 8/288).

BusalgınhalifeAbdulmelikb.Mervân’ınhilafeti,Abdullahb. Zübeyr’in Arap İslam Devletinden Irak, Necd, Hicaz ve Horasan bölgelerine hâkim olduğu bir dönemde ortaya çıkmıştır. İslam devletyönetimindekibuihtilafveayrılık,salgınlailgilenilmesine, insanlara yardımın ulaştırılmasına engel olmuştur (Behcet, 2011: 7).Kur’an-ıKerim’eharekesisteminigetirenveArapnahvininilk esaslarınıtespitedenâlimveaynızamandaşairolanEbü’l-Esved ed-Düelî(ö.69/688)veKubeyseb.Harîsbusalgındavefatetmiş- lerdir.(el-Cafer,2010:108).Salgındazikredilenölümmiktarıbazı araştırmacılar tarafından abartılı bulunmuştur. Zira Basra kenti salgının meydana geldiği dönemde kurulalı çok fazla bir zaman geçmediğiveinsanlarınşehregöçederekikiyüzbindenfazlabir kalabalığın şehirde oluşamayacağı aktarılmıştır. (Behcet, 2011: 7). Bu salgın hakkında salgının ne zaman, nerede ortaya çıktığı, şidde- tihakkındabilgilerverenkaynaklarsalgınınsebepleri,yayılması veneticelerihususunadetaylıbirşekildetemasetmemişlerdir.

1.3. el-Feteyât(el-Eşrâf)Salgını(87/705)

Hicri87yılındaŞam,Basra,KûfeveVâsitşehirlerindegörülen busalgınönceşehirlerdekikadınlardagörüldüğüvebirçoğunun ölümünesebepolduğundandolayı“kızlar”anlamınagelenel-fe- teyât adıyla isimlendirilmiştir (ez-Zehebî, 2003: 2/916). Emevî ha- lifesi Abdulmelik b. Mervân’ın hilafetinin son dönemlerinde görü- len salgın daha sonra tüm şehir halkında yayılmış ve birçok kişinin ölümüne sebep olmuştur. Halife Abdulmelik b. Mervân salgından kısabirsüresonravefatetmiştir(İbnKuteybe,1992:601).Busal-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

gındaEmînb.Abdullahb.Hâlid,Matrafb.Abdullah,Saʻsaʻab.Hısn ve daha birçok önemli isim vefat ettiğinden dolayı salgına şerefli- lermanasınagelenel-Eşrâfdedenilmiştir(el-Cafer,2010:108).Bu- nunla beraber tarihi kaynaklar bu salgın hakkında nasıl yayıldığı toplumda nasıl bir etki bıraktığı ve nasıl bir tahribatta bulunduğu hususunda detaylı bilgiler aktarmamıştır. Dahası o dönemde Irâk valisi olan Haccâc b. Yusuf es-Sekafî (ö. 95/714) ve halife Velîd b. Abdulmelik (ö. 96/715) arasında yapılan mektuplaşmalarda da bu konuya temas edilmemiştir (Behcet, 2011: 9).

Tarihi kaynakların bahsettiği bu salgın devletin fetih politi- kasını etkilememiş Doğu Cephesi ve Mâverâunnehir bölgesindeki fetihler tam olarak salgının ortaya çıkmış olduğu dönemde vuku bulmuştur.BununlaberaberMüslümanlarındahaöncetecrübeet- mişolduklarıAmavâssalgınındasalgındankorunmakiçinnemli ve sulak olan yüksek tepelere çıkmaları gibi önlemleri neden al- madıkları da merak edilmektedir. Her ne kadar tarihi kaynaklar bu salgına salgında ölen önde gelen kişilerin çokluğunu vurgulamak için el-Eşrâf demiş olsalar da salgında ölen kişilerin sayısı tarihi kaynaklarda sınırlıdır (Behcet, 2011: 9). Bu salgın kaynaklarda önemine binaen zikredilmesine rağmen etkisi ve tahribi hakkında detaylı bilgi bulunmaması, mektuplaşmalarda da zikredilmemesi salgının keyfiyeti hususunda sorulara neden olmakta dolaysıyla bu salgın müstakil bir çalışmanın konusu olmayı haketmektedir.

1.4. Müslimb.KuteybeSalgını(131/749)

Irak’ın Basra şehrinde hicri 131 yılında ortaya çıkan salgın Emevî Devleti devrinin son büyük salgını olarak tarihi kayıtlara geçmiştir. Salgın recep ve şaban aylarında yayılmış salgının en şid- detlidönemiiseramazanayındagörülmüştür.Busalgın,salgında ilk ölen kişi olan Müslim b. Kuteybe (ö. (131/748)’ye nispetle onun adıylaanılırolmuştur.Toplamdaüçayaralıksızveşiddetlibirşe- kildesürenbusalgınancakşevvalayındahafiflemiştir.Salgınınen

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

şiddetliolduğudönemdegündebinkişinincenazesinindefnedil- diğiaktarılmıştır.Bu salgındatabiinden fakihve muhaddisEyyûb

b.EbîTeymiyyees-Sahtiyâni(ö.131/749), yinetabiindenolanmu- haddisMansûrb.Zâdân,İshâkb.Süveydel-Adevî(ö.131/749)baş- ta olmak üzere birçok meşhur kişi vefat etmiştir (Behcet, 2011: 9).

1.5. İslamTarihindeGörülen DiğerBazı Salgınlar

Mezkûr salgınlara ek olarak kaydedilen salgınlardan öne çı- kanısalgınınİslamtarihindegörülenenbüyükfelaketlerdenbiri olanBağdat’ınMoğollartarafındantalanedilmesisonrasışehir- de baş gösterdiği kaydedilmiştir. Hicri 656 yılında Moğol Han’ı MengüHan,HülagûkomutasındagönderdiğiMoğolordusuAb- bâsî hilafetinin başkenti olan Bağdat’ı kuşatmıştır. Şehri ele ge- çiriphalifeyiveailesiniöldürenMoğolordusuHalifeMemûn(ö. 218/833)’un kurmuş olduğu ve İslam âleminin beş asırlık bilimsel ve kültürel birikiminin bulunduğu Beytü’l-Hikme’yi talan etmiş- tir(Yıldız,1988:1/40;Bakhtiar,2020:235).Bufelakettehalktan bir milyona yakın insanın hatta imamların, hatiplerin ve hafız- larınMoğolaskerleritarafındanöldürüldüğüaktarılmıştır.Talan sonrasında aylarca camiler kapalı kalmıştır. Moğolların yapmış olduğubukatliamdankırkgünsonraşehirdeazbirinsankalmış- tır. Sokakları insan cesetleriyle dolan şehrin havası, yağan yağ- murlarındaetkisiyledeğiştirmiştir.Böylelikleşehirdeşiddetlibir vebasalgınıbaşgöstermiştir.BudurumancakşehrinhavasıŞam bölgesine kayınca normale dönmüştür. Bu salgında şehirde kalan az sayıdaki insandan çoğunun öldüğü kaydedilmiştir (İbn Kesîr, 1988: 13/236). Bağdat bölgesinden gelen hava Şam şehrini de et- kisi altına almıştır. Halep’te günde 1200 kişinin bu havanın sebep olduğu hastalık sebebiyle öldüğü ve bunların defnedildiği aktarıl- mıştır (Zehebî, 2003: 14/680)

526/1132yılındaKurtuba’daortayaçıkansalgınbirçokkişini

ölümünesebepolmuştur.Salgın’ınsebepolduğukıtlıkfiyatların

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

artmasına sebep olmuştur. Buğdayın yarım kilosunun on beş dina- rasatıldığıkaydedilmiştir.Salgınvedolayısıylakıtlıkençokfakir- leri etkilemiş böylece ihtiyaç sahiplerinin,âlimlerin ve salih kişi- lerin önderlik ve öncülük yaptığı hayır kurumlarına sığınmaktan başkaçarelerikalmamıştır(el-Beyaz,2008:21).

İslam tarihinde öne çıkan bir başka salgın günümüzde İspanya, Kuzey Afrika ve Batı Sahra topraklarına hüküm sürmüş olan Mura- bıtlar Devletini yıkarak onların yerine geçen aynı zamanda Muvah- hidler olarak da bilinen Berberî Devletinde (524-667/1130-1269) görülmüştür. Bazı kaynaklar bu salgının bölgesel olduğunu, baş- kentMarakeşveetrafındagörüldüğünüiddiaetmiştir.Endülüs’ten dönen ve Hafsîler’in dedelerinden Ebû Hafs Amr el-Hintânî’nin bu vebadan dolayı ölmüş olması akıllara salgının Endülüs’te de gö- rülmüş olması gerektiği düşüncesini getirse de tarihi kaynaklar o dönemdeEndülüs’tevukubulanherhangibirsalgındanbahsetme- mektedir (Bulkuteyb, 2002: 51).

Hicri571yılındaortayaçıkanbuvebabaşkentMarakeşsınır- larınıaşarakdevletinbatısınırlarınakadarulaşmışhattabatıdaki İslamdevletlerinedesıçramıştır.Salgındandolayıbaşkenttebu- lunanhalkkendilerinisalgındankurtarmakiçinevleriniterkede- rekşehrindışınaçıkmayaçalışmışlardır.Lakintarihikaynakların aktardığınagöresalgındankaçarakkurtulmayıdüşünenkişilerde yolda ölmüştür. Yaklaşık bir yıl süren salgın demografik değişik- likleresebepolmuştur.Sadecebaşkenttegünlükölenlerinsayısı 1700’eulaşmıştır.Burakamıabartılıbulanaraştırmacılargünlük ölü sayısının yaklaşık 200 olduğunu aktarmışlardır (Bulkuteyb, 2002: 52-54).

Tarihi kaynaklar salgın hastalıklar esnasında savaşların ve fitnelerin tırmanışa geçtiğini zikretmiştir. Salgının toplumsal ve iktisadi bir etkisi olarak buğday başta olmak üzere halkın temel ihtiyaçmalzemelerindefahişfiyatartışlarımeydanagelmiştir (el-Beyaz, 2008: 22)

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

819/1419-825/1422 yılları arasında Trablus ve çevresinde etkili olan salgın, şehir halkının çoğunun ölümüne sebep olmuştur. Dı- maşk,Trablus,RemleveGazze’deevlerdeçocuk,gençvekölekim- seninkalmadığıaktarılmıştır.Kölelerinbudenliölmesebebiisesü- rekli topluma karışarak insanlara yardım getirip götürmelerinden olduğu bildirilmiştir. Salgınlar köylerin boşalmasına, yeni yerleşim yerlerinin oluşmasına böylece demografik değişikliklere sebep ol- muştur. 897/1491 yılında Şam bölgesinde etkili olan özellikle Şam, Halep ve Gazze’nin köylerine yayılan salgın yerleşim yerlerindeki insanların üçte birinin ölümüne sebep olmuştur. Şam bölgesinde birçok toprak sahibi ve çiftçinin ölümü toprakların el değiştirme- sine ve köylerin çoğunun boşalmasına sebep olmuştur. Bu durum devletin, çiftçilerin topraklarını ancak üç sene sonra terk edebile- cekleri yönünde karar almasına sebep olmuştur. Ölenlerin çoklu- ğundan dolayı cenaze işlemlerinde kullanılan malzemelerde fahiş artış görülmüş bununla birlikte üretici ve satıcılar zenginliklerini artırmışlardır (et-Tarâvane, 2010: 54).

Veba ve taun gibi salgın hastalıklar sonrasında toplumda ahlaki bozulmalar da görülmüştür. Fısk ve fuhşiyat yayılmış canlıya hatta nebbaşlık gibi ölüye dahi haddi aşan tasarruflar görülmüştür. İn- sanlar arasında fal, yıldızlama gibi batıl inanç ve uygulamalar art- mıştır.902/1496yılındaDımaşk’taartansalgınsonrasındainsanlar yıldızlamayla uğraşan kişilere yönelmiş ve onların vebanın sona ereceği belli tarihler veren sözlerine itibar ettikleri aktarılmıştır(et-Tarâvane, 2010: 55).

Bunun yanında toplumda vuku bulan olumlu gelişmeler de kaydedilmiştir. Bazı sultan, vezir ve zengin yolcular Allah rızası ka- zanmak için bimaristan kurmuşlardır. Bunların neredeyse hepsin- de salgınla ilgilenen bir birim bulunmaktaydı. Bimaristanda sunu- lan hizmetler arasında salgından ölüp de akrabası olmayan kişileri defin işlemleri de bulunmaktaydı. Salgında fazlaca insanın ölmesi cesetlerininşehiriçindekalmasıvedefningecikmesi,defninen

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

çabuk şekilde merhum insana yakışır şekilde yapılmasını emreden İslam diniyle çelişmekteydi. Bu durum devletin önde gelenlerinive hayır sahiplerini ölen ve sahibi olmayan mevtaları yıkayıp, ke- fenleyip defnedecek kurumlar oluşturmaya sevk etmiştir (et-Tarâ- vane, 2010: 57).

Salgın sonrası sosyal bozulmayı önlemek ve yayılan fuhşiyatın önüne geçmek için hayır ehli kişilerin, içki satılan yerlerin kapa- tılması, toplumda işlenen çirkin fiillerin bitirilmesi için sahrayaçıkıp mübarek kişilerin mezarlarını ziyaret edip üç gün oruç tutul- ması gibi uygulamalar yaptıkları zikredilmiştir. 909/1503 yılındaki salgında Memlük Devletinde Burci Hanedanı Veliahtı Kânsûh oğlu Mansur’un şiddetli hastalığından kurtulması için Emevî Camiinde fukaranın ve kurrâların toplanmasını emrederek Kur’an ve hadis kitaplarından Sahih-i Buhârî okunmasını emretmiştir. İnsanlara binlerce kap yemek ikram edildiği aktarılmıştır. (İbn Tolun, 1998: 2018; et-Tarâvane, 2010: 58)

2. SalgındaKullanılanNebevîYöntemler

Hz. Peygamber döneminde İslam topraklarında herhangi bir salgına rastlanmasa da Medine döneminin ilk yıllarında 6/628 Sa- sanî İmparatorluğunda ortaya çıkan ve Şîraveyh b. Kisrâ olarak kaynaklara geçen salgın birçok kişinin ölümüne sebep olmuştur. İmparatorluğun kisrâsı 2. Kubâd bu salgında ölmüştür. (İbn Mis- kevey,2000:1/248).MekkeveMedineDönemindeherhangisalgın haberini tarihi kaynaklar aktarmamıştır. Bununla beraber Hz. Pey- gamber’in veba ve salgın hakkında buyurdukları Sâsânî İmparator- luğunda meydana gelen salgın haberleri üzerine söylenmiş olması muhtemeldir.Hz.Peygamberbirrivayetterüyasındasaçlarıdağınık siyahi bir kadının Medine’den çıkıp Mahyâ’ya vardığını gördüğünü aktararakburüyasınıMedine’debulunanvebanınobölgeyeintika- li şeklinde tevil etmiştir (Buhârî, 1987: 6/2580). Hz. Aişe’den akta- rılan başka bir rivayette Medine’ye hicret sonrası Hz. Peygamber:

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

“Allah’ım Mekke’yi bize sevdirdiğin gibi Medine’yi de bize sevdir yahutdahafazlasevdir.Medine’ninhummahastalığınıdaCuhfe’ye naklet! Allahım Müdd ve sâ’ ölçeklerimizle ölçülen rızıklarımızda bizleriçinbereketihsaneyle!”(Buhârî,1987:5/2343)buyurmuştur. BöyleceMedine’ninbasıkverahatsızedicihavasıMekke’ninyakla- şık 200 km kuzeyinde bulunan, günümüzde Şam tarafından gelen- lerin ihrama girdikleri mikat sınırı olarak da bilinen ve o dönemde yerleşikhalkıazolanCuhfe’yetaşınmıştır.(İbnBattâl,2003:9/552). Bu rivayetlerde kullanılan veba kelimesi doğrudan salgın hastalık olarak bilinen taun olmadığı, havanın basık ve rahatsız ediciliğinin veba kelimesiyle karşılandığı anlaşılmaktadır.

Aşağıda detaylıca açıklayacağımız Hz. Peygamber’in taun has- talığınınbulunduğuyeregirilmemesiveoradabulunulmasıha- lindeçıkılmamasınısalıkverenbuyruklarınınyanındataundan kaçanın savaştan kaçmış ona sabretmenin savaşa sabretmek ola- cağı (Ahmed, 2001: 22/365, 23/159, 41/74) şeklinde rivayetler de mevcuttur. Bu rivayet aslında bir bakıma günümüzde salgın hasta- lıkların yayılımı sırasında en başta gelen karantina uygulamasınaönemli bir örnektir. Hz. Peygamber’in salgından kaçanı savaştankaçana, salgın olan yerde kalanı ise savaşa sabredene benzetmesi vakıada uyuşmaktadır. Zira savaştan kaçan kişi ordunun düzeninin bozulmasına, kitleler halinde düzensiz geri çekilmelere ve netice- de ordunun yenilmesine hatta daha büyük felaketlere sebep ola- bilmektedir. Salgın hastalığın bulunduğu bir yerden tedbirsiz birşekilde çıkmak ise çok daha büyük bir felakete sebep olabilmekte kitlelerhalindebirçokinsanınölümünesebebiyetverebilmektedir. Hz. Aişe’nin Hz. Peygamber’e taun hakkında sormuş olduğu bir rivayetteHz.Peygambertaunu:“Taunhastalığı,AllahTeâlâ’nın dilediği kimselere gönderdiği bir çeşit azaptı. Allah onu mümin-ler için rahmet kıldı. Bu sebeple tauna yakalanmış bir kul, başına gelene sabrederek ve ecrini Allah’tan bekleyerek bulunduğu yer- deikametedevamedervebaşınaancakAllahnetakdiretmişse

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

onun geleceğini bilirse, kendisine şehit sevabı verilir”. (Buhârî, 1987: 5/2165) diyerek açıklamıştır. Müslüman hayrın da şerrin de Allah’tan geldiğine inanmaktadır. Allah’ın ilmi ve iradesi dışında herhangibirşeyinvukuagelemeyeceğineimanetmektedir(En’am: 59, Tevbe: 51, Yunus 49). Allah kullarının başına dünyada darlık, sıkıntı, yoksulluk, üzüntü vb. imtihanlardan hangisinin geleceğini hakkıyla bilendir. Kullarını hayır ve şerle imtihan etmektedir. Bu durumAllah’ınezeliilmindemahfuzdur.(İbnBattâl,2003:10/326). Bu durumda rivayet ayet-i kerimelerin ifade ettiği anlamlarla hem uyum halindedir hem de Hz. Peygamber’in bu ifadeleri bir bakıma hastalık, bela ve özellikle salgın hastalıklar gibi durumlarda Mü- minlere psikolojik bir destek olmaktadır.

Hz.Peygamber’indoğrudansalgınhastalıklaalakalıolmayan lakin genel sağlık ve sıhhat kuralları çevresinde buyurmuş oldu- ğusözleridesalgınhastalıklamücadeledekullanılanyöntemler- dendir.Günümüzdesağlıkörgütlerininpandemiylemücadelede sürekli salık verdikleri ve hayatımızda uzun bir süredir mecburi olan maske uygulaması hastalığın yayılımının önüne geçilmesi hu- susundaönemlibiruygulamadır.Budurumhastalığındoğrudan bulaşabileceği ağız ve burnu korumak için bir önlemdir. Bunun yanında hastalığın dolaylı olarak yayılmasını engellemek için yi- yecekveiçeceklerinağzınınörtülmesitümdünyadayapılmasıis- tenen bir uygulamadır. Bu konu hakkında Hz. Peygamber kapların üzerinin örtülmesi ve su kırbalarının ağzının bağlanmasını salık vermektedir(Buhârî,1987:5/2132).Hz.Peygamber’ingenelsağlık ve temizlik adabı çerçevesinde söylemiş olduğu yılın bir gecesinde bulaşıcıbirhastalığınyeryüzüneineceği,ağzıaçıkolanyiyecekve kaplara girebileceğini (Müslim, 2006: 969; Ahmed, 2001: 23/129) bildirdiğiifadelerbirbakımagünümüzsalgınhastalıklarıylamü- cadeledeençokkullanılanönlemlerdenolmuştur.

Salgınla mücadelede önemli tutumlardan biride hastalık sahibi yadaşüphesiolankişilerdenmümkünmertebeuzaklaşılmasıdır.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Bugün ülkemizde de yetkili ağızlar tarafından sıklıkla bildirilen güvenlimesafekuralısalgınınyayılımınıenazaindirmekiçinsü- rekli tekrar edilen ve uygulanılması tavsiye edilen kurallardandır. Hz. Peygamber cüzzamlı olan kişiden aslandan kaçar gibi kaçılma- sışeklindekibuyrukları(Buhârî,-tarih:2009:1/139)günümüzde salgınla mücadelede kullanılan en önemli mücadele önlemlerinde güvenli mesafe kuralını akıllara getirmektedir.

Hastalığın en çok yayılma sebeplerinden biri olan öksürme ve hapşırma esnasında ağızdan çıkan parçacıkların havaya, etrafa ve muhataba geçmesi karşısında uygulanmakta olan maske kullanı-mı dolayısıyla ağzın kapatılması Hz. Peygamber tarafından adab-ı muaşeretkuralıçerçevesindehapşırmavesonrasındakiuygulama- larda bildirilmiştir. Hz. Peygamber: “Sizden biriniz hapşırdığında ağzını (yüzünü) eliyle kapasın ve sesini alçaltsın” (Hâkim, 1990: 4/293) buyurmuştur. Günümüzde sağlık kurullarının salgın döne- minde önemle salık verdikleri “aksırma ve öksürme sırasında ağ- zın el ya da kolla kapatılması” uygulamasını Hz. Peygamber, salgın dönemine hasretmeden bir Müslümanın yapması gereken adab-ı muaşeret diyebileceğimiz kurallar özelinde zikretmiştir.

Hz.Peygamber’inhastalıklarhakkındabuyurmuşolduğuaçıkla- malardolayısıylasalgındaalınmasıgerekenönlemlerMüslümanlar için önemli bir tedbir aracı olmuştur. Hz. Ömer Şam’a gitmek için yola çıktığı sırada Sarh nahiyesine geldiğinde salgının Şam’a sıç- radığı haberi kendisine bildirilmiştir. Hz. Abdurrahman b. Avf, Hz. Ömer’e Hz. Peygamber’in : “Şayet bir yerde taun hastalığı olduğu- nu işitirseniz oraya girmeyin. Bir yerde taun hastalığı çıkarsa ve siz orada bulunursanız taundan kaçarak oradan çıkmayın” buyurdu- ğunuaktardığınakledilir(Buhârî,1987:5/2163).Sahabeburivayet- teki salgının bulunduğu yerden çıkılmaması ve oraya girilmemesi hususunda gelen emir ve nehiy ifade eden ibareler üzerinde ihtilaf etmiş onlardan kimileri rivayetin zahiriyle amel ederken, bazılarıdarivayetiteviletmişlerdir.Rivayettekiifadeyiteviledenlersal-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

gının olduğu yerden çıkmayı mübah görmüşlerdir. Zira Hz. Ömer Ebû Ubeyde’yi salgının bulunduğu yerden çıkarmaya çalışmış buna mukabil mazur görülmesini talep eden Ebû Ubeyde salgın yerinde kalmıştır. Bu durum Hz. Ömer’in Ebû Ubeyde’yi oradan çıkararak rivayetle amel etmediği anlamına gelmemektedir. Zira Hz. Ömer, Ebu Ubeyde’nin Müslümanları şehirden çıkarıp suyun bol olduğu nemli yerlere götürmesini ondan isteyince Ebu Ubeyde bunu ye- rine getirmiştir. Hz. Ömer, Sarh nahiyesindeyken bu ifadeleri Ebû Ubeyde’ye yazarak bildirmiştir. Abdurrahman b. Avf’ın bildirdiği salgının bulunduğu yere girişin ve çıkışın yapılmamasını ifade eden rivayeti ise daha sonradan duymuştur. Sonrasında Hz. Ömer Me- dine’ye dönmüştür. Bu durum başlarda vebanın yayılma şiddetin- den habersiz olduklarını, kendilerine bu durum bildirilince oradan uzaklaştıklarını göstermektedir. Bununla birlikte hastalığın olduğu yerden çıkış hususunda ihtilaf olmakla birlikte hastalığın bulun- duğu yere girme konusunda zaruri durumlar hariç ihtilaf yoktur. Bazıları salgının bulunduğu yerden çıkışı Allah’ın kaderinden kaçış olmadığı düşüncesiyle mübah görmüşlerdir. Hastalığın bulunduğu yerden tedavi ya da daha sağlıklı bir ortama gitmek için çıkış husu- sunda ise bir beis yoktur (Salâbî, 2009: 254)

EbûUbeydeb.CerrahveMuazb.Cebel’inaşırıkadercioldukları

ve bu yüzden taun hastalığını Allah’ın rahmeti olarak gördüklerive hastalığa karşı önlem almadıkları (Cengiz, 2019: 143) şeklinde-ki yorum tarafımızca uzak görünmektedir. Zira Ebû Ubeyde’nin şehirden çıkmama sebebi kendisinin şehirde sorumlu olarak bu- lunması, şayet kendisi çıkarsa bu durumun toplu bir çıkışa sebep verebileceği,böylecehastalığındahadayayılmasınasebepolabile- ceği dahası şehirden çıkmaya güç yetiremeyenleri bir nevi arkada bırakacağından dolayı buna yeltenmediği ihtimali daha makuldür (Şurrâb, 1997: 237; Salâbî, 2009: 254). Mamafih Hz. Peygamber Ebu Ubeyde’yi ümmetin emini olarak nitelemiştir (Buhâri, 1987: 4/1592).Neticeolaraksalgınolanyerdekalmakda,oradançıkmak

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

da ruhsattır. Kim salgın hastalık yayılmış bir yerde bulunur da ken- disine hastalık isabet ederse tedavi vb. gibi zaruri bir durum ol- madıkça oradan çıkmasının bir faydası yoktur bilakis zararı vardır (Salâbî, 2009: 254).

Sonuç

İslam tarihinde görülen ilk salgın Hz. Peygamber’in vefatından sonra Şam merkezli Amavâs salgını olmuştur. Bu salgın muhteme- lenHz.Ömergibisahabedenöndegelenbirininhilafetteolması, şehirdekalanbirçokkişininyinesahabedenolmasıvesalgınriva- yetininyayılımıgibisebeplerdendolayıhakkındabirçokyönden detaybulunansalgınolmuştur.Şehregirilmemesişehirdençıkıl- mamasıgibiönlemlerdahasonradanhalkınyükseknemliyerlere sevkiyatı gibi uygulamalar daha sonraki salgınlarda uygulanıp uy- gulanmadığı aktarılmamıştır.

Tarihi kaynaklar salgın dönemlerinde kıtlık dolayısıyla pahalı-lık gibi halkı doğrudan etkileyen durumların oluştuğunu zengin- lerin ve üreticilerin daha da zenginleştiği fakir halkın ise çok daha zor duruma düştüğü bilgilerini aktarmaktadır. Salgın dönemlerin- de salgının toplumsal ve iktisadi bir etkisi olarak buğday başta ol- mak üzere halkın temel ihtiyaç malzemelerinde fahiş fiyat artışları meydana gelmiştir. Bunun yanında devletlerarası savaşlar iktidar mücadeleleri ve ihtilaflar halkın salgın ve kıtlıktan azami derecede etkilenmelerine neden olmuştur. Salgın dönemlerinde bazı yerler- de demografik değişiklikler meydana gelmiştir. Şehirlerin hızlıca boşalması ya da salgın sebebiyle şehirlere sığınma gibi durumlar sonradan yeni yerleşim yerlerinin oluşmasına sebep olmuştur.

Salgın döneminde asayişin yeterince sağlanamaması diğer top- lumsal sorunları da beraberinde getirmiştir. Fuhşiyatın artması, ahlaki bozukluk, insanların batıl inanışlara yönelmesi ve ibadet- lerde gevşeklik gibi durumlar salgının toplumsal etkileri arasında sayılmıştır.Budurumdevletbüyüklerini,hayırsahiplerinivezen-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

gininsafsahibiinsanlarıhareketegeçirerekbimaristan,fakirlere barınma vb. yerlerin yapımına sevk etmiştir. Ölen sahipsiz kişilerin definişleriniyapacaksisteminkurulmasınısalgınsonrasıdönem zaruri kılmıştır.

Hz. Peygamber’in genelde ve salgın özelinde söylemiş olduğu tutum ve önlemler zaman zaman salgın dönemlerinde uygulan- mıştır. İslam tarihinin ilk salgını olan Amavâs salgınında uygula-nan karantina örneği, salgın yerinde bulunanların yerlerini terk etmelerinin engellenmesi gibi uygulamalar daha sonraki salgınlar- da bahsedilmemektedir. Bununla beraber Hz. Peygamber’in salgın hakkındaki önlem mahiyetindeki salgın olan yerde bulunulması halinde oradan çıkılmaması, bölgenin dışında bulunulması halin-de ise oraya girilmemesi, cüzzamlıdan kaçılması gibi buyrukları, günümüzde salgınla mücadelede önemli görülen uygulamalardan olmuştur. Bunun yanında Hz. Peygamber’in salgın hastalıktan do- layı ölene şehitlik mertebesinin verilmesi gibi buyrukları insanla-ra psikolojik bir destek olmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber’in genel sağlık, temizlik ve adab-ı muaşeret çerçevesinde söylemiş olduğu kap ve içeceklerin üzerinin örtülmesi, hapşırınca ağzın kapatılma-sı vb. uygulamalar yine günümüzde salgınla mücadelede en çok başvurulan önlemler arasındadır.

Kaynakça

Ahmedb.Hanbel,EbûAbdullahAhmedb.Muhammed.(2001).

el-Müsned.Beyrut:Müessesetü’r-risâle.

Behcet,NuseyrFâzıl.(2011).eṭ-Ṭavâʻînfîṣadri’l-İslamve’l-ḫilâfe- ti’l-Emeviyye, 2(6), 1-18.

Buhârî,Muhammedb.İsmail.(1987).Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî.Beyrut: Dâru İbn Kesîr.

Buhârî, Muhammed b. İsmail. (2009). et-Târîḫû’l-Kebîr. Haydara- bad: Dâiretü’l-meârifi’l-osmâniyye.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Bulkuteyb, el-Hüseynî. (2002). Cevâiḥu ve Evbietü Maġribu ʻahd’l-Muvaḥḥidîn. Rabat: Menşûrâtü’z-Zaman.

Cafer,Z.(2010).Vebau’ṭ-Ṭâûnfî’l-İslamveİṣâbetü’l-meşûrînbihi ḥattâ nihayeti’l-ʻaṣri’l-Emevî. Mecelletü Câmiati Kerbelâi’l-ilmiyye, 1, 104-114.

Cengiz,E.(2020).Hz.ÖmerDönemindeMeydanaGelenAmvasTa- unu ve Etkileri. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(13), 129-150.

Cevherî,İsmailb.Muhammed.(1990).Tâcu’l-luġaveṢıḥâhu’l-ʻa- rabiyye. Beyrut: Dâru’l-ilm.

Cezerî,Ebûsaâdetel-Mübârekb.Muhammed.(1979).en-Nihâye fîġarîbi’l-Ḥadîsve’l-eser.Beyrut:el-Mektebetü’l-ilmiyye.

Hâkîm, Muhammed b. Abdullah. (1990). el-Müstedrek. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye.

İbnBattâl, Ebû’l-Hasan Ali b. Halef. (2003).ŞerḥuṢaḥîḥi’l-Buḫârî.

Riyâd:Mektebetü’r-rüşd.

İbn Hacer, Ebû’l- Fazl Ahmed b. Ali. (1379). Fetḥu’Bârî şerḥi saḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru’l-marife.

İbnKayyımel-Cevziyye,Muhammedb.EbûBekir.(1990).et-Ṭıb- bu’n-Nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-ʻarabiyye.

İbnKesîr,Ebû’l-Fidâİsmailb.Ömer.(1988).el-Bidâyeve’n-nihâye.

Beyrut:Dâruİhyai’t-turâsi’l-arabî.

İbnKuteybe.EbûMuhammedAbdullahb.Müslim.(1992). el-Meʻârif. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyye.

İbnManzûr,EbûFazlCemaluddin.(1414).Lisânu’l-ʻArap.Beyrut: Dâru Sâdır.

İbn Miskeveyh, Ebû AliAhmed b. Muhammed. (2000). Tecâri- bu’l-ümemveteʻâḳub’l-himem. Tahran: Soruş.

İbnTolun,ŞemsuddinMuhammedb.Ali.(1997).Müfâkaha- tü’l-ḫalânfîḥavâdisi’z-zaman. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye.

Müslim,Ebû’l-HüseyinİbnHaccâc.(2006).Ṣaḥîḥu’l-Müslim.

Riyâd: DaruTayyibe.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Salâbî,Ali Muhammed. (2009). Ömerb.el-ḪaṭṭâbŞaḫṣiyyetuhuve ʻaṣruhu. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr.

Şurrâb,MuhammedHasan. (1997).EbuUbeydeÂmirb.el-Cerrâh.

Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1997.

Yâfiʻî, Ebû Muhammed Afîfuddin Abdullah. (1997). Mir’âtu’l- cinân. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye.

Yıldız,H,D.Abbâsîler.(14.11.2020).TDVİslamAnsiklopedisi.ht- tps://islamansiklopedisi.org.tr/abbasiler#1

Zehebî.EbûAbdullahMuhammedb.AhmedŞemsuddin.(2003). Tarîḫu’l-İslam ve vefeyâti’l-meşâhiri ve’l-aʻlâm. Beyrut: Dâru’l-ğar- bi’l-İslam.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

ERKENDÖNEMİSLAMTARİHİNDE SALGINLAR KARŞISINDA MÜSLÜMANLARIN TUTUMU: ALGI BİÇİMİ, MANEVİ YAKLAŞIM VETEDAVİYOLLARINADAİRBİR ARAŞTIRMA

MelekYILMAZGÖMBEYAZ1

Giriş

İnsanlık tarihinin çok eski zamanlarından beri var olduğu ve bulaşıcılık özelliği nedeniyle az zamanda çok kişinin ölümüne yol açtığı bilinen salgın hastalıklar, canlıların hayatını tehdit eden risk faktörleri arasında –toplu ölümlere sebebiyet vermesi hasebiyle- en başta gelenlerdendir.

Engenelhaliyle“veba”olarakifadeedilensalgınhastalıkların üç ana evrede toplandığı kaydedilir ki, bunların ilki M. 541’de baş- layıpVIII.yyortalarınadeksürenveBizansİmparatoruJustinia- nuszamanındaortayaçıktığıiçinonunismiyleanılan“Jüstinyen Vebası”;ikincisi1330’lardaOrtaAsya’dabaşlayıpXIX.yyortalarına kadararalıklarladevamedenve“karaölüm”lakabıverilenveba; üçüncüsü de XIX. yüzyılın ikinci yarısında Güneydoğu Asya’dan başlayıpXX.yyortalarınadeksüren“BombayVebası”dır.2Zikre- dilenler arasında ilk veba salgını olarak kayıtlara geçen “Jüstinyen Vebası”,İslamtarihininerkendönemlerineisabetetmesi,dolayı- sıylabuçalışmayakonuolansalgınlarınçıkışnoktasıolmaihtimali

1 Dr., Kur’an Kursu Öğreticisi, Türkiye Cumhuriyeti Diyanet İşleri Başkanlığı Başiske-le İlçe Müftülüğü

mygombeyaz@gmail.com

2 Nükhet Varlık, “Taun”, TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi (İstanbul: TDV Yayın-ları, 2011), 40/176.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

hasebiyle, ayrı bir öneme sahiptir. Burada belirtilmesi gereken bir diğer husus, o dönemde salgınları ifade ederken kullanılan ifade- ler ve mahiyetlerinin de dikkate şayan olduğudur. Bu doğrultu-da, aşağıda da bahsedileceği üzere, Arapların salgın için veba ve daha ziyade “taun” ifadesini kullandıkları, dolayısıyla rivayetlerde de erken dönem İslam tarihindeki salgınlardan bahsedilirken bu ifadenin öne çıktığı görülmektedir. Lügatta “incitmek, ayıplamak, kusur izafe etmek” anlamlarına gelen ta’n kökünden türemiş olan buifade,“veba”ileparalelolarak,“bulaşarakyayılanherhastalığı” işaret etse de1vebaya göre daha muhtasar bir anlama sahiptir.2

Erken Dönem İslam Tarihinde Salgın Hastalıkların Algılanışı ve Adlandırılışı

Kaynaklar, ilk Müslümanların ve hemen öncesinde Cahiliye toplumunun salgın hastalıklardan haberdar olduklarına, salgın hastalıkların Arap yarımadasında fiilen hayatı etkileyen faktör- lerdenolduğunaişaretetmektedir.Bununenbarizörneğiolarak, o dönemde Mekke’de doğan çocukların sütanneye verilmesi âdeti gösterilir.NitekimHz.Peygamber’inde(as)sütannesiHalime’ye verilerekşehirdenuzaklaştırılmasındabusebepönemlibiryere sahipti.Hz.Peygamber’in,bilhassa,ikiyılsonundasüttenkesilerek annesine getirildiğinde, annesinin onu yeniden Halime ile gönder- mekistemesininnedeniolarak,çölhavasınınonayaradığınıgör- mesinin yanı sıra şehirde yaygın olan ve küçük çocukları tehdit edensalgınhastalıkkorkusugösterilir.3Sözkonusuvebadurumu-

1 İbnManzûr,Lisânü’l-Arab,(Kahire:Dâru’l-Maârif,1119),I/2676-2677.

2 İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Şuayb el-Arnavût(Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013), 17/509.

3 Buradaki rivayette Hz. Peygamber’in yakalanmasından korktukları hastalık “Mek-ke vebası” olarak ifade edilmiştir. İbn Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Mustafaes-Sakka v.dğr. (Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955), 1/164; İbn Kesîr, Ebü’l-Fi-dâ, el-Bidâyeve’n-nihâye (Beyrut: Mektebetü’l-Maârif & Riyad: Mektebetü’n-Nasr,ts.),3/411;AsriÇubukçu,“Halime”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(İstan-bul: TDV Yayınları, 1997), 15/338.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

nun, günümüzde olduğu şekliyle ilk akla gelen, geniş çaplı, hızla yayılan ve öldürücü gücü yüksek olan bir salgın olmaktan ziyade, daha küçük çaplı veya olası risk durumuna işaret eden bir hastalık şeklinde olduğu söylenmelidir.

Hz. Peygamber’in (as) nübüvveti sonrası dönemde de salgın hastalıkların varlığından bahseden rivayetler vardır. Bunların ba- zıları 6/627 senesinde Medâin’de baş gösteren ve İran kisrasının adına binaen Şîraveyh veya Şîrûye taunu denen bir salgından söz ederken1bazıları da daha sonra 8-9/630 Tebük Gazvesi sürecinde savaşmadan geri dönülmesinin bir sebebinin de o sırada Bizans topraklarından olan Suriye’de görülen salgın olduğundan bah- seder.2Ayrıca Arapların Hayber’deki sıtma salgınlarından da çok korktukları belirtilir.3Keza, Hz. Peygamber’in hadislerinde, saha- benin ifadelerinde ve kayıtlara geçen pek çok hadisede taundan bahsedilmesi, salgın hastalıkların –en azından bazı özel türlerinin-o dönemde ve coğrafyada da bilinir olduğunu gösterir.4

Salgınhastalıkdurumunuifadeetmekiçinkullanılankelime- lere bakıldığında ise veba ve bilhassa taun kelimelerinin tercih edildiğigörülür.Araplar,hernekadarbuikikelimeyibirbirlerinin

1 İbn Hacer el-Askalânî, Bezlü’l-Mâ’ûnfîfadli’t-tâ’ûn,thk. Ahmed ‘İsâm ‘Abdülkâdir (Ri-yad: Dâru’l-Âsıme, t.y.), 362.

2 Şuayip Seven, “Hz. Peygamber ve Sahabe Dönemindeki Salgın Hastalıklar ve Bunla-ra Dair Rivayetlerin Değerlendirilmesi”, Küresel Salgınlara Farklı Bakışlar –Psikolo-jik, Sosyolojik, Dinî, Kültürel, Tarihî, Hukuki ve Siyasi Analizler-, ed. Ejder Okumuş(Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020), 272.

3 MuhammedHamîdullah,“Hayber”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(İstan-bul: TDV Yayınları, 1998),17/20.

4 Nitekim rivayete göre Hz. Peygamber (as), kendi ümmetinin, Kur’an’da bahsedilenhelak olmuş bazı ümmetler gibi akıbete uğramamasını, Allah yolunda cihad eder-ken yaralanma (ta’n) ve taun ile ölümünü niyaz etmiştir. Zira her ikisi de sabrediliptevekkülle karşılandığında kurtuluşa vesile olacaktır. Keza Hz. Peygamber (as) ta-unun –inanmayanların aksine- müminler için bir rahmet olduğunu, kişinin sabırlakarşılaması halinde kendisine şehit sevabı verileceğini (Buhârî, “Tıb”, 31; “Kader”,15), taundan ölenlerin de şehit sayılacağını bildirmiştir (Buhârî, “Tıb”, 30; Müslim,“İmâre”,166).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

yerine kullanmış olsalar da, taunun vebanın bir çeşidi olduğu da kaydedilir.1Nitekim “Her veba taundur ama her taun veba değil- dir” cümlesi bu görüşün özeti gibidir.2Zira modern tıbbın anlayışı- na göre de vebanın bazı türleri olup bunların en yaygını hıyarcıklı olarak da adlandırılan türüdür ki, taunun mukabili de budur. Bu şekildeki veba yani taunda hastalık ilerledikçe lenf düğümleri şi- şer, iltihap dolar, ciltte çeşitli şişlikler, çıbanlar, iltihaplı yaralar ve kuvvetli ağrılar ortaya çıkar. Nihayetinde görme zorlaşır, ateş yük- selir, kalp çok hızlı atar ve sonunda durur.3

Yaralamak, incitmek, ayıplamak, kusur izafe etmek anlamların- daki ta’n kökünden gelen taun kelimesi, bir şekilde temas ettiği şeyi çürüten, mutasyona uğratan, havayı, suyu, keza insanı fesada uğratan, bozan şey anlamlarını haizdir. Bu doğrultuda taun lafzı, bulaşıcı ve ölümcül olan her hastalığın adı olarak belirtilse de4tau- nun daha spesifik bir mahiyete sahip olduğu anlaşılmaktadır.5Ay- rıca eskiden tabipler –yukarıda bahsedildiği üzere- hıyarcıklı veba içintauntabirinikullanırken,mahiyetineiyicevâkıfolmadıkları

1 Veba, çok kolay ve çabuk bulaşabilen, etkileri hemen görülmeye başlanan salgın,çoğunlukla fare, pire gibi hayvanlardan taşınan salgın hastalık olup, üç şekilde te-zahür eder. Bunların ilki deri/cilt merkezli belirtiler verir, lenflere musallat olur.Vebanın bir diğer çeşidi ise akciğerleri hedef alırken, üçüncü bir türü de direk kanakarışmak suretiyle ilerler. Âsaf Ataseven, “Bir Hadîsin Düşündürdükleri: Veba Has-talığı ve Karantina”, İslam Medeniyeti 1/4 (1967), 37.

2 İbnHacerel-Askalânî,Fethu’l-Bârîbi-ŞerhiSahîhi’l-Buhârî,17/509.BusözünİbnKay-yım’a da atfedildiği beliritlir. Ercan Cengiz, “Hz. Ömer Döneminde Meydana GelenAmvâs Taunu ve Etkileri”, KafkasÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi 7/13 (2020),129-148,131.

3 Ataseven, “Bir Hadîsin Düşündürdükleri”, 37; Özlem Genç, “Kara Ölüm: 1348 VebaSalgını ve Ortaçağ Avrupası’na Etkileri”, Tarih Okulu X (Mayıs-Ağustos 2011), 125.

4 İbnManzûr,Lisânü’l-Arab,I/2676-2677.

5 Hz. Âişe Rasûlullah’a taunun ne olduğunu sormuş; O da “Karnın alt tarafında, kol-tuk altında çıkan, devedekine benzer bir beze/şişliktir” cevabını vermiştir. İbnAbdülberen-Nemerî,et-Temhîdlimâfi’l-Muvattamine’l-meânive’l-esânid,thk.MevaMustafab.Ahmedel-Alevi&MuhammedAbdülkebîrel-Bekrî(Tıtvan:Vizare-tü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1387/1967), 6/212.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

hertürlüsalgınhastalıkiçinvebakelimesinikullanırlardı.1

İlk Müslümanların bizzat maruz kaldıkları salgın türü hasta- lıkların, Medine döneminde zuhur ettiğini söylemek gerekir. Yine veba kelimesiyle anlatılan, yüksek ateş, ağrı, aşırı halsizlik, dalgın- lık, baygınlık gibi semptomları olan ve kaynaklarda kimi zaman humma/sıtma2şeklinde karşımıza çıkabilen bir tür bulaşıcı has- talık, özellikle hava değişimi olduğu ve vücudun zayıf yakalandığı durumlarda daha etkili olmuştur. Sert ve kuru iklime sahip Mek- ke’den, daha yumuşak ve sulak iklimi olan Medine’ye gelen saha- benin birçoğu hastalanmış;3rivayetlerde sıtma ve veba şeklinde geçen bu rahatsızlıklar başta Hz. Ebû Bekir olmak üzere pek çok sahabeyisarsmıştır.BumeşakkatlihastalıktanmuzdaripolanÂmir

b. Füheyre, yaşadığı deneyimi anlattığı şiirinde, çok acılı ve korku- lu bir süreç geçirdiğini; ölmeden önce ölümü tattığını söylemiştir.4Vebaifadesinininsanlarıoldukçakötüetkileyenbulaşıcıve ölümcül hastalıklar için kullanıldığına işaret eden bir diğer rivayet yine hicretin hemen sonrası Medine dönemi ile ilgilidir. Buna göre birçok sahabe gibi Medine’ye gittiğinde hastalanan Bilâl-i Habeşî, bu duruma gelmelerine sebep olan Mekkeli müşrikleri kastederek, kendilerini buvebalıyeregelmeyemecburbırakanlarabedduaet-

mişti.5

1 Nuran Yıldırım, “Salgınlar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (İstanbul: KültürBakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994), 6/432, naklen Ercan Cengiz, “Hz. Ömer DönemindeMeydanaGelenAmvâsTaunuveEtkileri”,KafkasÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi7/13 (2020),131-132.).

2 İbn Hişam, eserinde, Hz. Aişe’nin Medine’yi etkisi altına almış olan hastalıktan bah-sederken “humma” dediğini, Hz. Peygamber’in de hastalığın Medine’den kalkmasıiçin dua ettiğini; ayrıca Müslümanların bu hastalık nedeniyle oturarak namaz kıla-cak kadar güçsüz düştüklerini kaydeder; bk. es-Sîre, 1/589-590.

3 Uçar,“Hz.PeygamberZamanındaOrtayaÇıkanHastalıklarveTedaviYöntemleri”,

PamukkaleÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi4/8(2017),199.

4 İbnHiŞam, es-Sîre,1/588-589.

5 Buhârî, “Fedâilü’l-Medine, 11. Benzer şekilde, Medine’ye dışarıdan gelen bir grupinsan burada hastalanınca Medine’nin vebalı bir yer olduğunu söylediklerini; ayrı-caMedine’yegelerek Müslümanolan ancaksıtmahastalığına yakalananbir kişinin

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Hasılı, bu ve benzeri rivayetler Medine’de Müslümanların he- nüz hicret ettiği dönemde bulaşıcı bir salgın hastalık durumunun yaşandığını göstermekle birlikte, bunun kitlesel ölümlere yol açan büyük bir salgın şeklinde olmadığı anlaşılmaktadır.1

1. Erken Dönem İslam Tarihinde Öne Çıkmış/Belli-Başlı Salgınlar ve Etkileri

Mekke’den Medine’ye hicret eden Müslümanlar, Hz. Peygam- ber’in hayatta olduğu zaman diliminin de dâhil olduğu süreçte bir- takım salgın hastalıklarla karşılaşmış olsa da, yayılma alanı, hızı, etki ve sonuçları bakımından en güçlü olan salgınlarla Hulefâ-i Râ- şidîn döneminde yüz yüze gelmeye başlamışlardır. Elbette bunda, fetihlerle toprakların iyice genişlemesi, karşılaşılan insan çokluğu ve çeşitliliği, dinamik ticari hayat vb. gibi etkenlerin payı büyük olmuştur. Kaynaklarda da yerini bulan bu salgınlar arasında bazı- ları, yayıldığı alanın genişliği, öldürücülüğü, etkilediği nüfus sayısı ve sonuçları bakımından çok daha ön plana çıkmıştır ki, burada bahsedilecek olanlar da bu salgınlardır.2

İlk dönem İslam toplumunu etkileyen meşhur salgınların ilki, Müslümanlar arasında görülmeye başlandığı yer olan beldeye nis- petle anılan “Amvâs” taunudur. Ancak bu büyük çaplı ilk salgına geçmedenönce,Hz.Peygamber(as)zamanındaolduğugibi,Hz.

şehirden ayrılmak zorunda kaldığını bildiren rivayetler vardır. Seven, “Hz. Peygam-ber ve Sahabe Dönemindeki Salgın Hastalıklar”, 272-273.

1 Nitekim Hz. Peygamber’in (as) Medine’ye geldiğinde taun ve humma ile karşılaştı-ğı,Allah’a(cc)duaetmesiüzerineöncetaunun(Ahmedb.Hanbel,Müsned,34/366hadis no. 20767), bir süre sonra da hummanın ortadan kalktığı (Müslim, “Hacc”,86); böylece Medine’nin Hz. Peygamber zamanında sağlıklı bir yerleşim yerine dö-nüştüğü rivayet edilir. Seven, “Hz. Peygamber ve Sahabe Dönemindeki Salgın Has-talıklar”,273.

2 İbn Hacer, taunlar hakkında özel olarak kaleme aldığı eserinde irili-ufaklı taunlarınarasından özellikle 5 tanesinin İslam tarihindeki en büyük ve etkili salgınlar oldu-ğunu belirterek bunları –çalışmamızda da anlatılacağı üzere- Şîrûye, Amvâs, Cârif,Feteyât ve Gurâb olarak öne çıkarır; bk. Bezlü’l-Mâûn, 361 vd.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Ömer döneminde de 15/636-637’de Medâin’de taun görüldüğünden bahsedilir. Bu hadiseden bahseden rivayette, taun nedeniyle karşı tarafın çokça kayıplar verdiği, bu nedenle Müslüman ordunun ilk etapta daha kolay ilerlediği belirtilse de, ilerleyen süreçte taunun Müslümanlarıdaolumsuzetkilediğigörülür.NitekimvaliSa’db.Ebî Vakkas’ınHz.Ömer’eyazdığımektuptaMedâin’ikastederek,Müslü- man askerlerin bu şehirde hasta olduklarını, sararıp solup zayıfla- dıklarını, bu nedenle de oradan –yakın gelecekte şehir olarak inşa edecekleri- Kûfe topraklarına taşındıklarını söylemesi, uzun sürdü- ğüanlaşılanbusalgınaişaretetmektedir.1Hz.Ömerdönemindeay- rıcaHayberYahudileriarasındadabirsalgınhastalığınbaşgösterdi- ğikaydedilsede,2 dahaöncedebelirtildiğigibi,budönemdegörülen ilk büyük salgın, Filistin topraklarına bağlı Amvâs3merkezli zuhur edenvebinlercemüslümanınölümüne,sosyal,askerî,siyasipekçok olumsuz sonuçlara yol açan Amvâs taunu olmuştur.

Amvâs, Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın komutasında sürdürülen Su- riye fetihlerinde, Amr b. el-Âs tarafından, 13/634’te fethedilmiş olup, Kudüs ile Remle arasında bulunan, karargâh bir belde ko- numundaydı.417/6385veya 18/639 senesinde6ortaya çıkan salgın kısa zamanda Suriye, Filistin, Arabistan ve Irak’a kadar yayılsa da, zararınenbüyüğünü–iklimverakımgibinedenlerdendolayı7-

1 Belâzürî, Fütûhu’l-Büldân, trc. Mustafa Fayda (İstanbul: Siyer Yayınları İstanbul2013), 315; İbn Kesîr, el-Bidâye, 10/34.

2 Varlık,“Taun”,40/176.Bubilgininkaynağıolarak“Belâzürî,Fütûh,(terc.M.Fayda)32”gösterilmekleberaberbelirtilenyerdeveorijinalindesözkonusubilgiyeşahsenrastlayamadığımızı ifade etmek gerekir.

3 Yâkûtel-Hamevî,Mu‘cemu’l-büldân(Beyrut:DâruSâdır,1975),4/157.

4 Mustafa Fayda, “Amvâs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Ya-yınları, 1991), 3/100.

5 Taberî,Muhammedb.Cerir, Târîhü’l-ümemve’l-mülûk,thk.MuhammedEbü’l-Fazlİbrahim (Beyrut: Dâru Süveydân, 1970), 4/60; İbn Kesîr, el-Bidâye, 10/41.

6 Belâzürî,Fütuhu’l-Buldân,190;Taberî,Târîh,4/60;İbnKesîr,el-Bidâye,10/41;İb-nü’l-Esîr,İzzeddin,el-Kâmilfi’t-târîh(Beyrut: DâruSâdır &Dâru Beyrût,1965),2/399.

7 Cengiz,“Hz.Ömer DönemindeMeydana GelenAmvâs Taunuve Etkileri”,137.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Suriye bölgesi görmüştü.1O sıralarda Suriye’ye doğru yola çıkmış olan Hz. Ömer Ebû Ubeyde tarafından salgın hakkında bilgilen- dirilince geri dönmeye karar vermiş; Ebû Ubeyde’ye de şehre gi- riş-çıkışları kaldırması, halkı şehirden uzaklaştırıp dağların yüksek kesimlerine yerleştirmesi, ölenlerin cenaze ve defin işlemlerinde dikkatli olunması gibi genel talimatlar vermişti. Hz. Ömer ayrıca ona olan özel muhabbeti nedeniyle Ebû Ubeyde’yi hususen uyara- rak şehri derhal terk ederek taundan kaçmasını istemişti.2Ancak Ebû Ubeyde Hz. Ömer ile aynı bakış açısına sahip olmadığından, şahsıadına,bunuyapamayacağını,kaderdenkaçmayacağınısöyle- miş; çok geçmeden tauna yakalanarak hayatını kaybetmişti. Onun yerine geçen Muâz b. Cebel de benzer bakış açısıyla tauna karşı fiilen tedbir almayınca, önce çocukları ve eşi daha sonra kendisi vefatetmişti.3DahasonraidareyielealanAmrb.el-Âsisedahafaz- la vakit kaybetmeden, Hz. Ömer’in de istediği gibi, taun karşısında birtakım tedbirleri hayata geçirmek suretiyle, insanlara hastalığın olduğuyerdenuzaklaşmaktan başkaçare olmadığını;4keza taunun yangın gibi çabucak yayıldığını, bir an önce dağlara çekilmenin gerektiğini söyledi. Ona karşı çıkanlar olduysa da o kararından dönmedi ve insanları temiz havanın olduğu daha yüksek bölgelere birbirlerinden uzak olacak şekilde taşıdı, yerleştirdi ve taun sona erenedekkarantinayıdevamettirdi.5Genişalanayayılanbusalgın Medine’dekiMüslümanlar arasındadakendini hissettirdi. Nitekim

1 Belâzürî,Fütuhu’l-Buldân.190;Taberî,Târîh,4/60vd.;İbnKesîr,el-Bidâye,10/76.

2 Hz. Aişe’nin, Peygamber’in (as), Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’den sonra en çok sevdi-ği kişi olduğunu söylediği Ebû Ubeyde’yi Hz. Ömer de çok sever ve ona güvenirdi.Hatta o, kendisi öldüğünde yerine Ebû Ubeyde’yi halife tayin etmek istediğini söy-lemiş; Ebû Ubeyde kendisinden önce ölünce de çok üzülmüştü. Ahmet Önkal, “EbûUbeyde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994),10/272.

3 Taberî,Târîh,4/60-61;İbnü’lEsir,el-Kâmil,2/399-400;İbnKesîr,el-Bidâye,10/41-42.

4 ÂdemApak,İslamSiyasetGeleneğindeAmrb.el-Âs(Ankara:AnkaraOkuluYayınları,2001),226.

5 Taberî,Târîh, 4/62 vd.; İbnü’l Esir, el-Kâmil,2/ 400 vd.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Medine’deböylebüyükçaplıölümleresebepolanilksalgınhas- talığınHz.Ömerdönemindekibutaunolduğukaydedilirkibuna işaret eden rivayetlerden birine göre Ebu’l-Esved, bu dönemde Medine’yegittiğindeoradahastalıktandolayıinsanlarıntopluca ölmekte olduğundan bahsederdi.1

Oluşanşartlarnedeniyleüretimdekiazalmaylabirliktekıtlı- ğında2eşlikettiğiyaklaşıkbiryıllıksüreçboyuncaHalifeÖmer de planlı ve düzenli olarak dağlarda bir nevi izolasyonda olan in- sanlara devletin varlığını sonuna kadar hissettirdi. O, Irak ve Mısır valilerine mektup yazarak ihtiyaç sahiplerine yiyecek ve giyecek yardımında bulunmalarını emretti;3kendisi de -onların yaşadığı zorlukları paylaşmak adına- bu zor günler bitene dek süt, yoğurt, tereyağıveetyemeyeceğinisöyledi.TaunnedeniyleMedine’dede kıtlık olduğundan Hz. Ömer, Mısır’dan gelen yardım malzemelerini Medine’deki ihtiyaç sahiplerine dağıttırırken, Irak’tan yola çıkan malzemelerin Suriye’deki muhtaçlara ulaştırılmasını emretti. Ay- rıca o, salgın ve kıtlıkla mücadele eden bu insanlar için develer ke- silmesini, etlerinin (bozulmasın diye) kurutulmak suretiyle onlara dağıtılmasını, gelme imkanı olmayanlara ise yiyeceğin muhakkak götürülmesi talimatını verdi.4

Taunun ardından hızlı toparlanma sürecine geçmeyi hedefle- yenHz.Ömer,sekteyeuğrayanfetihhareketleribiryanadışarıdan

1 Buhârî, “Şehâdât”, 18.

2 Kıtlığın, salgının hem sebeplerinden hem de sonuçlarından/etkilerinden olduğunusöylemek mümkündür. Buna göre taunun şiddetinin artmasında hem o yıl mey-dana gelen kıtlığın hem de Suriye’de Rumlar, Irak’ta da Farslar ile yapılan savaşla-rın önemli katkısı olmuştur. Nitekim bu savaşlarda çok sayıda insan ölmüş, devameden çatışmalar nedeniyle cenazeler savaş meydanlarında kalmış; böylece sıcakhavanın da etkisiyle bozulan cesetler, etrafa, havaya zararlı bakteri ve mikroplarınyayılmasınayolaçmıştı.RemziİbrahimAbdullah,“AmvasTaunu”,TikritÜniversitesiİlmîDergisi20/1(2012),298(naklen:Cengiz,“Hz.ÖmerDönemindeMeydanaGelenAmvâs Taunu ve Etkileri”, 137-138).

3 Ya‘kûbî,Târîhü’l-Ya‘kûbî(Beyrut:DâruSâdır,1960),2/154.

4 Cengiz,“Hz.ÖmerDönemindeMeydanaGelenAmvâsTaunuveEtkileri”,139-140.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

gelecek saldırılara karşı, ölen komutanların yerine derhal yeni ata- malar yapmış, orduyu güçlendirmişti. Öte yandan o, ölenlerin faz- lalığı nedeniyle geride kalan mirasların sahiplerine ulaştırılması noktasındakendisindenyardımtalepedenkomutanlarınınisteği üzerinedevreyegirerekhemmirasmeseleleriyleuğraşmışhemde ölenlerin yakınlarına onları rahatlatacak birtakım devlet destekle- ri de sunmuştur.1

Amvâs taununda kaç kişinin öldüğüne dair, 20 bin,220 binden fazla,325 bin,4hatta 70 bin5gibi farklı sayıların yanı sıra, ölenlerin çokluğunu anlatmak adına onların sayılamayacak kadar fazla ol- duğu da ifade edilmiştir.6Amvâs taununda vefat eden on binlerce Müslümanınarasında,EbûUbeydeb.Cerrâh,Muâzb.Cebel,Fazlb. Abbas b. Abdülmuttalib, Yezîd b. Ebû Süfyân, Şürahbîl b. Hasene, Ebû Cendel, Süheyl b. Amr, Hâris b. HiŞam gibi sahabenin meşhur isimleri de vardı.7

Hasılı, o zamana dek Müslümanların karşılaştığı en büyük sal- gın olan Amvâs taununun etki ve sonuçları yönünden Müslüman- ları hayli zor durumda bıraktığı, bu süreç boyunca Müslümanların ciddi sıkıntılar yaşadıkları belirtilir. Sona ermesinin ardından uzun sürekonuşulduğusöylenenbutaunun8sosyal,ekonomik,askerîvs. açılarınyanısıraasılmenfisonuçlarınınsiyasîalandagerçekleştiği

1 Taberî,Târîh,4/60-65,96vd.; İbnü’l-Esir,el-Kâmil,2/401-402.

2 İbnAsâkir,Ebü’l-Kâsım,TârîhuMedinetiDımaşk,thk.MuhibbüddinEbiSaidÖmerb.Garame el-Amri (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995), 2/171.

3 Mutahharb.Tahirel-Makdisi,el-Bedve’t-Tarih(Bursaid:Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dî-niyye, ts), 5/186.

4 Taberî,Târîh,4/101;İbnü’l-Esir, el-Kâmil,2/401.

5 ErcanCengiz,“Hz.ÖmerDönemindeMeydanaGelenAmvâsTaunuveEtkileri”,137.

6 İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahabe (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,ts.),1/3.

7 Taberî,Târîh,4/60;İbnü’l-Esir,el-Kâmil,2/391;İbnKesîr,el-Bidâye,10/41.Busalgın-da ölen diğer tespit edilmiş meşhur isimlerin listesi için bkz. Uçar, Orta Çağ KaraBelasıAmvâsVebasıİslamtarihindeİlkSalgın, 70-71.

8 Taberî,Târîh,4/63;İbnKesîr,el-Bidâye,10/44.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

de ifade edilir. Bu bakış açısına göre, gerek Hz. Ömer’in kendisin- den sonra halife olarak görmek istediği Ebû Ubeyde’nin bu taunda ölümü, gerekse Suriye’de valilik görevinde bulunan Yezîd b. Ebî Süfyân’ınyinebutaundavefatetmesiyleyerinekardeşiMuaviye

b. Ebî Süfyân’ın gelmesi ve ileriki yıllarda Hz. Ali’ye başkaldıracak kadar güçlenmesi dahi, taunun ciddi sonuçlarından olmuştur.1

Amvâs taunundan sonra Müslümanların karşılaştığı bir diğer taun 49/670 yılında Kûfe’de kendini göstermiştir. Kaynaklarda be- lirtildiği üzere, Kûfe valisi Mugîre b. Şu’be taundan kaçmak için şehirden uzaklaştıysa da bir süre sonra döndüğünde, hastalık et- kisini tamamen kaybetmemiş olacak ki, tauna yakalanarak vefat etmiştir.269/688 yılına gelindiğinde,3Basra’da görülen taun ise – Amvâs’tan sonra- Müslüman nüfusu adeta kıran ikinci büyük sal- gın olmuştur. Rivayete göre, bu taunda sadece üç günde 70 biner kişinin yani toplamda 200 binden çok daha fazla insanın öldüğü kaydedilir.4Busayıçokluğuifadeetmeküzerekullanılmışolsabile, salgının etki derecesine işaret etmesi bakımından önemlidir. Nite- kim bir tek Enes b. Mâlik’in bile çocukları ve torunları olmak üzere ailesinden70veya80kişininbutaundaöldüğübelirtilir.5Dolayı-

1 Cengiz,“Hz.Ömer DönemindeMeydana GelenAmvâs Taunuve Etkileri”,148.

2 Belâzurî, Ensâb, 8/5718, 5725; İbn Kesîr, el-Bidâye, 8/32-33; İbn Hacer, Bezlü’l-Mâûn,362.

3 Taberî,Vâkıdî’ninCârifvebasının80yılındavukubulduğunusöylediğinikaydetsedemuhtemelenbudurumbaşkabirvebailekarıştırılmasındankaynaklanmıştır.AyrıcaCârifisminin,gücüveetkisinedeniylefarklıvebasalgınlarıiçindekullanıl-dığı anlaşılmaktadır; bk. Adnan Demircan, “İslam tarihinde Veba Salgını (EmevilerDönemiSonunaKadar)”,KüreselSalgınlaraFarklıBakışlar,451-463,455).

4 Varlık,“Taun”,175;Demircan,“İslamtarihindeVebaSalgını”,455.

5 Halifeb.Hayyât,Târîh,thk.EkremZiyael-Ömerî(2.Bs.,Riyad:DaruTaybe,1985),

265. Keza, bu süreçte ölen meşhur şahsiyetler arasında, Emevî iktidarının önde ge-len isimlerinden Irak’ın meşhur valisi Ziyâd b. Ebîh’in oğulları Yezid ve Anbese’ninde bu salgın nedeniyle vefat ettiği kaydedilir; bk. İbn Kuteybe, el-Maârif, tsh. Mu-hammedİsmailSavi,2.bs.(Beyrut:Dâruİhyâi’t-Türâsi’l-Arabî,1970),347-348.Nite-kim rivayetlere göre kendisi de yaşadığı dönemde cereyan eden bir önceki taununetkilerinden kurtulamayarak (Belâzürî, el-Ensâb, 5/284.; İbn Asâkir, Târîh, 19/203-204;İbnKesîr,el-Bidâye,8/62)ve–taunundaalametiolan-parmağındakiacıverici

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

sıyla, insanların çabucak veya bir anda ölümüne yol açtığını tasvir etmek üzere bu salgına, önüne kattığı her şeyi alıp hızlıca götü-rensel” anlamında “cârif” taunu denmiştir. İnsanların şehirlerden köylere, çöllere kaçarak hayatta kalmaya çalıştığı, defnedilemeyen cenazeler nedeniyle yırtıcı hayvanların şehirlere indiği belirtilenbusalgınlailgilibirbaşkarivayettede,benzerşekilde,hangievden içeriye girilse ölü insanlarla karşılaşıldığı, ancak cenaze ve defin iş- lemleriyle artık baş edilemez hale gelindiğinden cesetlerin öylece bırakıldığı ifade edilmiştir.1

70/689-690 senesinde Mısır’da görülen ve çok sayıda kişinin ölümüyle sonuçlanan bir diğer taun da insanlar üzerinde büyük korku oluşturmuş; muhtemelen birkaç yıl süren bu taun nedeniy- le şehrin valisi Abdülaziz b. Mervan Fustat’ı terk ederek Hulvan’a yerleşmiş ve ölene dek orada yaşamıştır.2Cârif vebasının devamı olduğuanlaşılan3Mısır’dakibutaundanbaşka,79/698-699’daŞam civarını etkisi altına alan bir taun daha görülmüştür ki bununla il- gili rivayetlerde insanların neredeyse tamamının öldüğü ve o sene gazaya dahi çıkılamadığı ifade edilmiştir.4

İnsanlar tarafından özel isim/lakap verilecek kadar hayatı et- kilediği anlaşılan bir diğer taun ise, 87/706 yılında Basra, Vasıt ve Şam’daetkiliolduğusöylenen“Feteyât”taunuolup,ilkolarakve

birçıbannedeniylevefatetmiştir.(Ya’kûbî,Târîh,2/236.)Hattaonun,içiniyakıpkavuranbuhastalıktankurtulabilmekiçinaralarındaİranKisrâsınındoktorlarla-rının da olduğu 150 doktor getirttiği, ancak hiçbirinin fayda etmediği belirtilir; bk.Ebu’l-Ferecİbnü’l-Cevzî,el-Muntazamfîtârîhi’l-mülûkve’l-ümem,thk.MuhammedAbdülkadir Atâ (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992), 5/264; İbn Kesîr, el-Bidâye,8/62. Ayrıca rivayetin sonunda, (Ziyâd’ın parmağına da atıfla) Arapların taunu ‘cinçarpması’ olarak yorumladıkları belirtilmiştir; bk. İbn Kuteybe, Uyûnü’l-Ahbâr (Ka-hire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996), 2/114.

1 Demircan,”İslamtarihindeVebaSalgını”,455.

2 İbnKesîr,el-Bidâye,12/130;İbnHacer,Bezlü’l-Mâûn,362;İsmailYiğit,“Abdülazîzb.Mervân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988),1/192.

3 Demircan,”İslamTarihindeVebaSalgını”,456.

4 Taberî,Târîh,6/322.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

çoğunlukla genç kızlarda veya kadınlarda görüldüğü için bu isimle ifade edilmiştir.1Aralarında Abdülmelik b. Mervan, Ümeyye b. Hâ- lid b. Abdullah, Sa’sa’a b. Hısn gibi isimlerin olduğu devlet erkânı- naatfen“Eşrâfvebası”dadenenbusalgına2,yıkıcıetkisinedeniyle “Cârif de denmiştir.3

Erkendönemİslamtarihindetaunlaruzunveyakısabelliara- lıklarla devam etmiş; nüfusun ve hareketliliğin yoğun olduğu mer- kezlerde etkili olmuş ve yayılma fırsatı bulmuştur. Salgınlar sil- silesi sonraki yıllarda da devam etmiş; 100/718-719’da Basra’da,4107/725-726’daŞam’da,ardından114/732-733’teVasıt’takendini gösteren taun, yaklaşık 1 yıl sonra 115/733-734’te Şam’da ve yine bir yıl kadar sonra Şam’ın yanı sıra Vasıt başta olmak üzere Irak bölgesindeetkilioluptedricenazalarakbirkaçyılsürmüştür.5

127/744-745 senesinde yine Şam civarında kendini gösteren salgında,halktanpekçokkişininyanısıra,EmevîhalifesiIII.Yezid

b. Velid’in de –başka sebepler de belirtilmekle birlikte- taun nede- niyle vefat ettiği kaydedilir.6Salgında ölen ilk kişinin adının Gurâb olması hasebiyle bu taunun aynı adla anıldığı nakledilir.7

Son olarak 131/748-749 yılında bu kez Basra ve çevresinde boy gösteren bir taunun geniş bir çevreye yayıldığı, Şaban, Ramazan, Şevvalolmaküzere,üçaykadarsürdüğürivayetedilirki8yukarı-

1 İbnKuteybe,el-Maârif,600;İbnKesîr,el-Bidâye,12/375-376(Bukaynaktasalgınh.86yılı olayları arasında zikredilmektedir); İbn Hacer, Bezlü’l-Mâûn, 362.

2 İbnKuteybe,el-Maârif,601.

3 Muhammedb.İsmailel-Buhârî,et-Târîhu’l-Kebîr,thk.Hâşimen-Nedvîvdğr.(Hayda-rabad: Dâru’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts), 5/196.

4 İbn Kuteybe eserinde bu taunu “Adiy b. Ertâd taunu” şeklinde zikreder; el-Maârif,601.

5 İbnKuteybe,el-Maârif,601-603;Taberî,Târîh,7/90-93.

6 İbnKuteybe,el-Maârif,601;Taberî,Târîh,7/92.

7 İbnKuteybe,el-Maârif,601.

8 Söz konusu rivayetin devamında “Selm b. Kuteybe taunu” olarak zikredilen bu ta-unun 31 senesinde Irak’ta ve 35 senesinde Şam’da kendini gösterdiği belirtilir; bk.İbn Kuteybe, el-Maârif, 602.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

dan beri telaffuz edilen tüm bu vefat sayıları, o günün nüfusu dü- şünüldüğünde azımsanmayacak kadar fazladır.

Rivayetlerden anlaşıldığı üzere erken dönem İslam tarihinde kısa veya uzun zaman aralıklı, irili-ufaklı,müstakil veya devam niteliğinde,bazenyıllarcasürebilen,yayılmaalanıvebulaşıcılığı kaydadeğer,çoksayıdainsanınölümüne,göçüne,kıtlığasebep olan, fetih hareketlerine etki eden salgın hastalıkların yaşandığı gerçeği açıkça ortadadır. Nitekim kendisi de altı çocuğundan üçü- nü bir salgında kaybetmiş olan meşhur müellif İbn Hacer, salgın hastalıklardan bahsettiği Bezlü’l-Mâûn fî fadli’t-tâ’ûn adlı eserinde bu konulara genişçe yer vermiş;1erken dönem İslam tarihinde, Emevîler’in sonuna kadar, Müslümanların 10’dan çok ciddi salgın hastalıklakarşılaştıklarını,2Emevîhalifelerinindebusalgınlardan korunmak amacıyla kendilerine kalabalık merkezlerden uzak bâdi- yelerde saraylar yaptırarak orada yaşadıklarına işaret etmiştir.3Bu ve benzeri rivayetler, söz konusu yıllarda salgın hastalıkların hiç deazrastlanmayan,hattahayatınbirparçasıhalinegelmişvakalar olduğunu göstermektedir.

2. Erken Dönem İslam Toplumunda Salgın Hastalıkların Anlamlandırılışı, Tedbir ve Tedavi Yöntemleri

Bu dönemde Müslümanların salgınlara bakış açısını, Hz. Pey- gamber (as) ile birlikte nasıl bir değişim, dönüşüm yaşadıklarını anlamak için evvela bir önceki evre olan Cahiliye Döneminde has- talığa ve de onun tedavi yöntemlerine dair hâkim olan anlayışa bakmak gerekir. Buna göre o dönemde kâhin, büyücü, müneccim, arrâf gibi birtakım insanların hayatın birçok alanında olduğu gibi, hastalıklar ve tedavileri konusunda da müracaat kaynağı olarak görüldüğüanlaşılmaktadır.AncakHz.Peygamber’ingelmesive

1 Seven,“Hz.PeygamberveSahabeDönemindekiSalgınHastalıklar”,275.

2 İbnHacer,Bezlü’l-Mâûn,351.

3 Taberî,Târîh,7/207;İbnHacer,Bezlü’l-Mâûn,351,362.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

“kâhin ve arrâflara inananların, kendisine indirilen vahyi inkâr et- miş olacakları”1uyarısında bulunmasıyla bu köhne anlayış ciddibir darbe almıştı. Bunun yerine müminler artık her türlü bilgi için Hz.Peygamber’e–veonungetirdiğivahye-başvurmayabaşlamıştı. Hz. Peygamber de (as), duruma göre, bazen bizzat müdahale ede- rek, bazen dualar öğreterek, bazen de o işin ehline yönlendirerek, yanlış algının yerine doğru olanı yerleştirmeye gayret etmiştir.2O, sağlık konusunun önemine binaen, bu işle uğraşanların meydana gelecek her türlü yanlıştan sorumlu olacaklarını söylemiş,3tedavi- nin ancak ehil kişilerce yapılması gereken ciddi bir alan olduğunu ifade etmiştir.4Zamanla, Hz. Peygamber’in telkin, tavsiye veya uy- gulamaları ve onların devamı niteliğinde olup, sağlığın korunması, sürdürülmesi, hastalıklar karşısında tedbir veya tedavi yolları gibi hususlardan bahseden bir birikim oluşmuş ve buna da kaynağına istinaden Tıbb-ı Nebevî denmiştir.

Neredeyse insanlık tarihi kadar eski olduğu belirtilen salgın hastalıklarkarşısındaerkendönemİslamtarihindeMüslümanla- rın, Hz. Peygamber önderliğinde birçok uygulamayı hem öğren- diğini,hemgeliştirdiğiniveyadeğiştirdiğinihemdeuyguladığını görmekmümkündür.Bunlarınbaşındaiseevvelahastalığayaka- lanmama yönünde, günümüzde “koruyucu hekimlik/hıfzıssıhha5” denen husus vardır. Genel anlamda Hz. Peygamber’in (as), yemek- lerdenöncevesonraellerinyıkanması,ağız,diştemizliği,tırnak kesmek,6yüzyıkamakveyaabdestvegusülörneğindeolduğugibi

1 Müslim,“Selam”, 125.

2 Uçar, “Hz. Peygamber Zamanında Ortaya Çıkan Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri”,197.

3 EbûDâvûd,“Diyât”,231.

4 Uçar, “Hz. Peygamber Zamanında Ortaya Çıkan Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri”,197.

5 NebiBozkurt,“Hıfzıssıhha”,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi(İstanbul:TDVYayınları, 1998), 17/316-319.

6 Buhârî,“Libâs”,63,64;Müslîm,“Tahâret”,39;Tirmizî,“Edeb”,14.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

bireysel; ortalık yere tükürmemek-sümkürmemek-hacetini gider- memek1vb. gibi toplumsal telkinler içeren temizlik ilkeleri bunun açık örnekleridir. Hastalıktan korunmak için dikkat edilmesi iste- nen bu ve benzeri pek çok temizlik hususları, günümüz ifadesiyle dezenfeksiyon, aynı zamanda hastalık süresince de geçerli ve ge- rekli olan esaslardandır.

Salgın hastalıklarla ilgili tedbir ve tedavi yöntemleri hususuna dair ise ilk sırada,günümüzde hâlâ önemini koruyan izolasyon ve karantina uygulamaları gelir. Hem tedbir hem de tedavinin iç içe geçmiş olduğu bu uygulamaların, salgın hastalıkların bulaşmasının yanı sıra tedavisinde de şart oldukları görülür. Daha ziyade kişinin bireysel olarak kendini başkalarından uzak tutması şeklindeki izo- lasyonilehastaolaninsanlarınveyaşadıklarıbölgeninbaşkalarının giriş-çıkışına kapatılarak soyutlanması şeklinde uygulanan bu yön- temler, Hz. Peygamber’in (as) söz ve uygulamalarında, keza erken dönem İslam tarihinde çokça karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, Hz. Peygamber’in (as) taun olan yere girilmemesi, orada olanların da

-hastalığı kapmış olsun olmasın- oradan çıkmaması2şeklindeki tel- kini,izolasyonvekarantinanınengüzelişaretlerindendir.Busuretle hem hastalanan kendini izole ederek hastalığı başkasına bulaştır- mayacak hem de izolasyonda olduğu süre boyunca sabır, tevekkül veduailetedaviolmaya,şifabulmayagayretedecektir.NitekimAl- lah Resulü(as)“EyAllah’ın kulları,tedaviolunuz;çünkü Allah şifası olmayan hiçbir hastalık yaratmamıştır”3buyurarak izlenecek yolu göstermiştir.Buşekildeizolasyonunvekarantinauygulamasısaye- sinde diğer insanlarla temasın kesilmesi, zaman içerisinde salgının zayıflayarak etkisini kaybetmesine vesile olmuştur.

Hz. Peygamber’in (as) bir başka hadiste, taunun müminler için rahmetolduğunu,kişininsabrederekveecriniAllah’tanbekleyerek

1 EbûDâvud,“Tahâret”,1;Tirmizî,“Tahâret”,16.

2 Buhârî,“Tıb”,30;Müslim,“Selâm”,92-100.

3 Buhârî,“Tıb”,1;EbûDâvûd,“Tıb”,11.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

bulunduğu yerde kalmaya devam etmesi ve başına ancak Allah’ın takdir ettiğinin geleceğine inanması halinde kendisine şehit sevabı verileceğini söylemesi de, salgın hastalıklara karşı sergilenecek tu- tumda önemlidir. Burada zor fakat mükâfatı büyük olan, hem ken- dileriniiyileştirme,hembaşkalarınahastalıkbulaştırmamahemde büyük bir sevaba nail olma süreci söz konusudur. Ayrıca Hz. Pey- gamber’in(as)taundankaçanıncihattan/savaşmeydanındankaçan gibiolacağınıbelirtmeside1taunbulunanyerdenkaçanınişleyeceği suçun büyüklüğüne, sorumluluğuna işaret etmektedir.2Keza, Hz. Peygamber’in (as) salgın hastalığı olan kişilerden uzak durulması,3bulaşıcıhastalıklardanaslandankaçargibikaçılması,4hastalıklıola- nın olmayanla bir arada bulundurulmaması,5şeklindeki telkinleri, bizzat kendisinin de şahsıyla görüşmeye gelen birinde bulaşıcı has- talıkolduğunuöğrenmesiüzerineonunlamusafahaetmeyerekgeri göndermesi,6 salgınhastalıklarkarşısındatemastanuzakdurma,izo- lasyon ve karantinaya işaret eden örneklerdir.7Nitekim daha önce bahsedilen, Hz. Ömer’in salgın olan yere girmeyerek geri dönmesi, keza Ebû Ubeyde’ye salgın tehlikesi karşısında şehirden uzaklaşa- rakinsanlarıhavasıtemizolanyüksekçebiryeregötürmeyitavsiye etmesi, benzer şekilde Amr b. el-Âs’ın insanları salgından korumak için birbirinden uzak tutarak dağlara çıkarması, Emevî halifeleri de dâhilbazıkimselerin–salgınhastalıklarakarşı-kalabalıktanuzaksa- kin alanlarda yaşamayı tercih etmesi bu pratiklerdendir.

1 İbnSa‘d,et-Tabakâtü’l-kübrâ(Beyrut:DâruSâdır,ts),10/452.

2 Cengiz,“Hz.Ömer DönemindeMeydana GelenAmvâs Taunuve Etkileri”,134.

3 Buhârî,“Tıb”,19.

4 Buhârî,“Tıb”,16.

5 Müslim, “Selâm”,104-105,126.

6 Müslim,“Selâm”, 126.

7 Hastalığınbulaşıcınitelikteolmasıinsanahemkendisinikorumakveiyileşmekiçin gerekli tedbirlere uymak, hem de başkasına hastalığın bulaşmaması için tedbiralmak şeklinde iki vecibe yüklemektedir ki, bunlardan ikincisi birincisinden dahaağır bir sorumluluktur; Haz. Din İşleri Yüksek Kurulu, “İslam’ın Salgın HastalıklaraBakışı”, DİYK Kararı: 01.04.2020/11, 13-15.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Tüm bu süreçlerde ashabın iki farklı bakış açısına sahip oldu-ğu, Amvâs taunu sırasında yaşanan gelişmelerde kendini açıkça göstermişti. Zira Hz. Ömer’in, Amr b. el-Âs’ın taundan korunmak üzere ortaya koyduğu tutum veya tedbirlere karşın, Ebû Ubeydeve Muâz b. Cebel gibi sahabilerin taunu bir rahmet olarak görüp taundan korunmayı reddetmesi şeklinde kendini gösteren anlayış farkından olacak ki,1Hz. Ömer taun olduğunu öğrendiği Suriye sı- nırından geri dönmeyi düşündüğünde Ebû Ubeyde ona “Allah’ın kaderindenmikaçıyorsun?”demiş;Hz.Ömerisebuna“Allah’ınbir kaderinden diğer kaderine kaçıyorum” cevabını vermişti. Bu anla- yış farkı, diğer Muhacir ve Ensarın da aralarında var olan bir du- rumdu. Nitekim Hz. Ömer bu süreçte vebaya karşı takınılacak tavır konusunda Müslümanlarla istişare ettiğinde onlar arasında da bu iki ana fikir etrafında ayrışmanın olduğu ortaya çıktı. Bu sırada Abdurrahman b. Avf devreye girerek Hz. Peygamber’den işittiği “Veba olan yere girilmeyeceği ve oradan çıkılmayacağı” şeklindeki sözü aktarınca Hz. Ömer kararından daha da emin oldu ve tehli- keli bölgeden uzaklaştı. Ebû Ubeyde ve Muâz’ın aksine, onlardan sonragelenidareciAmrb.el-Âsizolasyonvekarantinauygulamak

1 Daha önce de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber (as), kendi ümmetinin, Kur’an’dabahsedilenhelakolmuşbazıümmetlergibiakıbeteuğramamasını,Allahyolundacihad ederken yaralanma (ta’n) ve taun ile ölümünü niyaz ettiği şeklinde hadis-ler vardır. Zira her ikisi de sabredilip tevekkülle karşılandığında kurtuluşa vesileolacaktır. Keza Hz. Peygamber (as) taunun –inanmayanların aksine- müminler içinbir rahmet olduğunu, kişinin sabırla karşılaması halinde kendisine şehit sevabı ve-rileceğini(Buhârî,“Tıb”,31;“Kader”,15),taundanölenlerindeşehitsayılacağınıbildirmiştir(Buhârî,“Tıb”,30;Müslim,“İmâre”,166).Elbetteburadasözkonusudurumların müminler için bir rahmet vesilesi olduğuna dair müminler arasında birihtilafolduğudeğil,sürecinnasılgeçirileceğihususuylailgilianlayışfarkıolduğudüşünülmelidir. Bazıları bundan, hadisin rahmet ve şehadet kısmını temenni ede-rekdurumateslimolmayıalgılarken,bazılarıise,Hz.Peygamber’in(as)taundankaçma,bulaşıcıhastalığıolanlardanuzakdurma,tedavininteşvikihattaemrigibidiğer hadislerinin de tesiriyle, tüm çabayı göstermek gerektiği, sonuçta olacaklarınyineAllah’ıntakdirinebağlıolduğuyanikişininsonuçtandeğilsüreçtensorumluolduğu anlayışıyla hareket etmişti.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

suretiyle salgın etkisini kaybedinceye dek tedbirlerini sürdürdü.Hz. Ömer’in de bu kararı desteklemesi ve karantinadaki insanlara yiyecek-içecek desteği ulaştırması, onların hastalıkla mücadele et- mesine yardım etti.1Zira beslenme de tedbir ve tedavinin önemli bir parçasıydı.

Söz konusu fikir veya yorum farklılıklarının günümüzde de ken- dinigösterdiğini;hastalıkveyaherhangibirmusibetkarşısındate- vekkül,–ayettegeçtiğiüzere-sabırveduaileAllah’tanyardımis- temehususununinsanlartarafındanfarklışekillerdeveboyutlarda algılanabildiğinisöylemekgerekir.Bunagörebazılarıduavesabrın kavli boyutuna sarılarak Allah’a tevekkül etmeyi ve O’ndan yardım beklemeyi seçerken, bu yönde bir algı ve tutum geliştirirken; diğer bazılarıisedua,sabır,tevekkülgibihususlarıkavliolmaktanöteye götürmüş,tedbiralma,tedaviaramagibieylemlerlefiilîboyutata- şımıştır. Bu bağlamda sorulması gereken soru, hastalıklar karşısın- dasabır,dua,tevekkülgibiteslimiyetarzedenhususlardanmaksat, tümbunlarınpasifbirsüreçarzedendurumlarmıyoksaiçerisin- detedbir,teşebbüs,tedavigibifiillerbarındıranaktifdurumlarmı olduğudur. Binaenaleyh bu noktada söz konusu kavramların kavlî, içselveyapasifbirteslimiyetyönüolmaklabirliktebundanibaret olmayıp,sorumlulukveeylemidebarındıranhattagereklikılançift yönlüdurumlarolduğuşeklindetelifveizahetmekmümkündür.

Hasılı, Allah (cc) Kur’an’da ve Hz. Peygamber (as) birçok ha- disinde,dünyahayatınınimtihanyeriolduğunu,insanınhasta- lık,kıtlık,korkugibidurumlarlasınanacağını,böylezamanlarda ise sabır ve dua ile Allah’a dayanan müminlerin mükâfatlar elde edeceğinivurgulamıştır.Dolayısıylahastalıklarkarşısındaböyle bir tevekkül çok önemlidir. Tevekkül ise,maddi-manevi sebeplere sarılmak suretiyle Allah’a güvenmektir. Hastalanan kişi, başına ge- lenisabırvetevekkülilekarşılamakgibigüzelbirişibaşardıktan

1 Taberî,Târîh,4/60-65,96vd;İbnü’l-Esîr,el-Kâmil,2/399-403.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

sonra derhal o hastalığın tedavi yollarını aramalıdır. Allah Resu- lü’nün (as), insanlara tedavi olmalarını, Allah’ın, yarattığı her der- din dermanını da var ettiğini söyleyerek şifa aramaya teşvik ettiği unutulmamalıdır.1

İlaç, çeşitli tıbbi uygulama veya tedavi kürleri fiziki/maddi iyileşmeye katkı sağlayacakken vesile olacakken, sabır, dua, tevekkül,beraberindeKur’anokuma,dinleme,abdest,namaz gibi ibadetlere sarılmak ise aynı zamanda ruhi/manevi tedaviye vesileolacaktır.Birbaşkaifadeyle,maddivemanevireçetebirlikte uygulanırsa, etkili bir sonuçtan veya tam bir tedaviden söz etmek mümkün olacaktır. Ayrıca son olarak, tedavinin sonucu ne olursa olsun kişinin süreç boyunca gösterdiği tevekkül tutumlarının başlı başına mükâfata layık ve kişiyi hem dünya hem ahirette felaha erdirme müjdesi içeren durumlar olduğu unutulmamalıdır.

Sonuç

İslam tarihinin erken dönemlerinde ilk Müslüman toplumunyüz yüze geldiği büyüklü-küçüklü salgın hastalıklar ortaya çıkmışve bunlar çoğu zaman Müslümanların hayatını sosyal, ekonomik, askerî gibi birçok yönden etkileyecek boyutlara ulaşmıştır. Vebave bilhassa taun kelimeleriyle ifade edilen bu bulaşıcı, salgın hastalıklar,Hz. Peygamber’in (as) hayatta olduğu süreçte kendini göstermeye başlamış olsa da, ciddi anlamda bulaşıcı, hızlı ve toplu ölümlere yol açan büyük salgınların başlangıcının Hz. Ömer’in halifeliği dönemine tekabül ettiği görülür.

İlkMüslümantoplumiçin,Şirûye,Amvâs,Feteyât,Cârif,Eşrâf gibi özel isimler verilecek kadar üzerlerinde iz bırakan bu tür salgınların uzun yıllar konuşulduğu, maddi-manevi etkilerinin hissedilmeyedevamettiğikaydedilmiştir.Müslümanlarınsalgın hastalıklarıanlamaveyaanlamlandırmahususundafarklıbakış

1 DinİşleriYüksekKurulu,“İslam’ınSalgınHastalıklaraBakışı”,13-15,35-36.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

açılarınasahipolabildiğinigösterenbuzorlusüreçler,biryandan da çeşitli tedbir ve tedavi yöntemleri uygulamaları hasebiyle onlarınsonrakinesillereöncüveyaörnekolmalarınısağlamıştır. Sözkonususalgınlardanbahsedenrivayetler,günümüzdeönemi daha da netleşen hıfzıssıhha, izolasyon, karantina, beslenme, temizliğin/temiz havanın önemi gibi hususların, daha genel ifadeyle hastalıktan korunma, tedbir ve tedavi uygulamalarının nedenligerekliolduğunuortayakoymaktadır.Nitekimbugerek- liliğin,yaşayanKur’ankonumundakiHz.Peygamber’inhemkavli hemdefiilîtelkinvetavsiyeleriyleşekillenmişolduğunudaayrıca belirtmelidir.O,hastalıköncesindeveyaesnasında,yapılmasıve yapılmaması gerekenler noktasında Müslümanlara yol göstermiş; herdevirdeçareolacakreçetelereişaretetmiştir.

Kaynakça

Apak, Âdem. İslam Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs. Ankara: Anka- ra Okulu Yayınları, 2001.

Askalânî,İbnHacer.Bezlu’l-Mâ’ûnfîfadli’t-tâ’ûn.thk.Ahmed ‘İsâm ‘Abdülkâdir. Riyad: Dâru’l-Âsıme, t.y.

Askalânî, İbn Hacer. el-İsâbefîtemyîzi’s-sahabe. 9 Cilt. Beyrut: Dâ- rü’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.

Askalânî,İbnHacer.Fethu’l-Bârîbi-ŞerhiSahîhi’l-Buhârî.thk.Şu- ayb el-Arnavût. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.

Ataseven,Âsaf.“BirHadîsinDüşündürdükleri:VebaHastalığı ve Karantina”. İslam Medeniyeti 1/4 (1967), 37-38.

Belâzürî. Fütûhu’l-Büldân. thk. Abdullah Enis et-Tabbâ & Ömer Enis et-Tabbâ. Beyrut: Müessesetü’l-Maârif, 1987.

Bozkurt, Nebi. “Hıfzıssıhha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo- pedisi. 17/316-319. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.

Buhârî,Muhammedb.İsmail,et-Târîhu’l-Kebîr,thk.Hâşim en-Nedvî vdğr. 9 cilt. Haydarabad: Dâru’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Cengiz, Ercan. “Hz. Ömer Döneminde Meydana Gelen Amvâs Taunu ve Etkileri”. KafkasÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi 7/13 (2020), 129-148.

Çubukçu,Asri.“Halime”.TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedi- si. 15/338. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.

Demircan, Adnan. “İslam Tarihinde Veba Salgını (Emeviler Dö- nemi Sonuna Kadar)”. Küresel Salgınlara Farklı Bakışlar –Psikolo- jik,Sosyolojik,Dinî,Kültürel,Tarihî,HukukiveSiyasiAnalizler-. ed. Ejder Okumuş. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020, 451-463.

Fayda,Mustafa.“Amvâs”.TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedi- si. 3/100. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.

Genç,Özlem.“KaraÖlüm:1348VebaSalgınıveOrtaçağAvrupa- sı’na Etkileri”. Tarih Okulu X (Mayıs-Ağustos 2011), 123-150.

Halife b. Hayyât. Târîh. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 2. Bs. Riyad: Daru Taybe, 1985.

Hamîdullah,Muhammed.“Hayber”.TürkiyeDiyanetVakfıİslam Ansiklopedisi. 17/20-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.

İbnAsâkir,Ebü’l-Kâsım.TârîhuMedinetiDımaşk.80Cilt.thk.Mu- hibbüddin Ebi Said Ömer b. Garame el-Amri. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.

İbnHişam.es-Sîretü’n-Nebeviyye.thk.Mustafaes-Sakkav.dğr.2 Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955.

İbnKesîr,Ebü’l-Fidâ.el-Bidâyeve’n-nihâye.14Cilt.Beyrut:Mek- tebetü’l-Maârif & Riyad: Mektebetü’n-Nasr, ts.

İbn Kuteybe. el-Maârif. tashih Muhammed İsmail Savi. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1970.

İbn Kuteybe. Uyûnü’l-Ahbâr. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mıs- riyye, 1996.

İbnManzûr.Lisânü’l-Arab.Kahire:Dâru’l-Maârif,ts.

İbn Sa‘d. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İbnü’l-Cevzî,Ebu’l-Ferec.el-Muntazam fîtârîhi’l-mülûk ve’l-ümem.

thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl- miyye, 1992.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmilfi’t-târîh. 12 Cilt. Beyrut: Dâru Sâ- dır & Dâru Beyrût, 1965.

Makdisi,Mutahharb.Tahir.el-Bedve’t-Tarih.Bursaid:Mektebe- tü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.

Nemerî,İbnAbdülber.et-Temhîdlimâfi’l-Muvattamine’l-meâni ve’l-esânid.thk.MevaMustafab.Ahmedel-Alevi&MuhammedAb- dülkebîr el-Bekrî. Tıtvan: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1387/1967.

Önkal, Ahmet. “Ebû Ubeyde”. TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklo- pedisi. 10/272. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.

Seven, Şuayip. “Hz. Peygamber ve Sahabe Dönemindeki Salgın Hastalıklar ve Bunlara Dair Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Küre- sel Salgınlara Farklı Bakışlar –Psikolojik, Sosyolojik, Dinî, Kültürel, Tarihî, Hukukî ve Siyasî Analizler-. ed. Ejder Okumuş. Ankara: Eski- yeni Yayınları, 2020, 267-298.

Taberî, Muhammed b. Cerir. Tarihü’l-ümemve’l-mülûk. thk. Mu- hammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru Süveydân, 1970. Uçar, İlyas. “Hz. Peygamber Zamanında Ortaya Çıkan Hastalık-

lar ve Tedavi Yöntemleri”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2017), 196-218.

Uçar,İlyas.OrtaÇağKaraBelasıAmvâsVebasıİslamTarihindeİlk Salgın. İstanbul: Siyer Yayınları, 2020.

Varlık,Nükhet.“Taun”.TürkiyeDiyanetVakfıİslamAnsiklopedisi.

40/175-177.İstanbul:TDVYayınları,2011.

Ya‘kûbî.Târîhü’l-Ya‘kûbî.2Cilt. Beyrut:DâruSâdır, 1960.

Yâkût el-Hamevî. Mu‘cemu’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA MANEVİ DANIŞMANLIK HİZMETİ OLARAK

HZ.PEYGAMBER’İNUHREVİMÜJDELERİ

AbdulvasıfERASLAN1

Giriş

“Beklenmedik bir zamanda meydana gelen, önceden tasarlan- mamış olan, alışılmıştan, benzerlerinden farklı ve fevkalade olan”2şeklinde tanımlanan olağanüstü haller, günümüzde insan hayatı- nın bir parçası haline gelmiştir. Teknoloji ve tıp bilimi ne kadar ilerlemiş olsa da insanın karşılaştığı felaket ve hastalık gibi mu- sibetlere çözüm bulunması uzun yıllar alabilmektedir. Dolayısıyla bazıhastalıkveyadoğalafetdurumundateşhis,tedavivekurtarma faaliyeti gerçekleşene kadar mahrumiyet ve çaresizlikten pek çok mağduriyet yaşanmaktadır.

Hz. Peygamber, tedavisi olmayan hiçbir hastalığın bulunmadı- ğını ifade etmiştir. Nitekim aktarılan rivayetlerin birinde Hz. Pey- gamberşöylebuyurmuştur:“ِشَفاًءَلُهَأْنَزَلِإَّلَداًءاَُّللَأْنَزَلَما”“Hiçbir hastalık yoktur ki Allah şifasını indirmiş olmasın.”3Ancak tedavisi henüz bulunamayan ve yeni ortaya çıkan bazı hastalıklar mevcut- tur.Günümüzdeolduğugibiçeşitlihastalıklariçinilacınbulunma-

1 Dr. Öğr. Üyesi, Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Hadis ABD.abdulvasiferaslan@gmail.com

2 https://sozluk.gov.tr,erişim:06.12.2020.

3 Ebû Dâvûd Süleymân el-Basrî Tayâlisî, Müsned, thk. Muhammed b. Abdilmuhsin(Mısır:Dâru’l-Hicr,1999),1/203(No.90);Ahmedb.Hanbel,Ahmed,el-Müsned,thk.Şuaybel-Arneûtvd.(Beyrût:Müessesetu’r-Risâle,1999),6/50(No.3578);EbûAbdil-lâhMuhammedb.İsmailBuhârî,el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ.nşr.MuhammedZüheyrb.Nasr.(B.y.:DâruTavki’n-Necât,2.Basım,1422/2001),“Tıb”,1(No.5678);İbnMâce,EbûAbdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, Sünen thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî(Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.), “Tıb”, 1 (No. 3438).

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

sı ve üretimi uzun zaman alabilmektedir. Dolayısıyla ortaya çıkan hastalığın şifası bulunana kadar pek çok insan bundan olumsuz etkilenebilmektedir.

Olağanüstü durumlarda insanlar; yaralanmakta, can ve mal kaybınauğramakta,psikolojikbunalımlarasürüklenmektedir-ler. Hayatın olağan akışı dışında gelişen böyle olaylara insanların tepkisi normalin dışında olabilmekte, kişiler bazen umudunu yi- tirebilmekte ve yapması gereken basit davranışları bile yapamaz hale gelebilmektedir. Dolayısıyla olağanüstü haller, insanların her zamankinden daha fazla manevi desteğe ihtiyaç duyduğu durum- lardır. Gerçek şu ki ne kadar tedbir alınsa da insanların aciz kala- cağı durumlar hep olacaktır. Bunun böyle olmasının sebebi dünya hayatının mahiyetinden kaynaklanmaktadır. Aslında pek çok çare- sizlik hali, insan kusurundan kaynaklansa da nihayetinde bazı zor- luklar, Allah’ın kâinatta var ettiği kanunlar çerçevesinde meydana gelmektedir.1Kur’ân’da yer alan “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlıkla; mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltmekle sınayaca- ğız. Sabredenleri müjdele!”2ayeti, insanı çaresiz durumda bıraka- cak zorlu durumların imtihan dünyasının bir gerekliliği olduğunada işaret etmektedir.

İnsanın sonu gelmeyen arzularına karşı İslam dini, alternatif yaşam hakkı ve orada kişiye bir karşılık vadetmiştir. Bu nedenle bireyin dünya görüşü ve hayata bakış açısı oluşturulurken ger- çek hayatın dünyadan ibaret olmadığı telkin edilmektedir. Bunun bir neticesi olarak ahiret hayatının dünya hayatına öncelendiği ve daha hayırlı3olduğu vurgusu yapılmakta, ahirette yaşanacak mutluluğunasıl,gerçekvesınırsızhayatolduğuönplanaçıkarıl- maktadır.

1 Konuyla ilgili Kur’anî delillere dair ayrıntılı bilgi için bk. Zeki Koçak, “MüslümanlarMusibetler Karşısında Nasıl Davranmalı?”, DiyanetİlmîDergi 56 (2020), 947, 958.

2 el-Bakara2/155.

3 Duhâ93/4.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

İslam’ıntelkinettiğihayat;mükemmel,sıkıntıvekusurlardan arındırılmış bir yaşam şekli değil; hayatın olağan durumuna uygun çeşitlieksiklikvesıkıntıylakarşılaşılabilen,ancakbununüstesin- den gelinebilecek çözüm yollarına sahip olunabilen bir hayat şek- lidir. Karşılaşılan bu durumlarda insanın motivasyonunu yüksek tutan en önemli teselli kaynağı da kişinin ebedi hayatı olan, Ahiret hayatınışekillendirentavırvedavranışhallerinekarşılıkkendisi- ne sunulan vaatlerdir. Bu sayede insanın gündelik hayatta yaşadığı sıkıntılarbertarafedilmeyevesağlıklızihinlerinşaedilmeyeçalı- şılmaktadır. Bu telkinler, kriz durumlarında insanı hayata bağlayan ve acısını hafifleten en büyük teselli kaynağı olmaktadır. Dolayısıy- la insanların zorluklarla mücadelesinde önceden inşa edilen dünya algısıveahiretinancıtemeliüzerindeyapılacakmanevibirdanış- manlıkhizmetinindahaetkiliolacağıinkâredilemez.İşeburadan başlamanındahadoğruolacağıkanaatindeyiz.Ziraahiretinancı olmayan,çekilensıkıntılarınbirkarşılığıolduğunainanmayanbir bireyin bu telkinlerle teskini mümkün olmayacaktır.

İslam dini, kişinin dünya hayatında karşılaştığı her bir sıkın-tıya, ebedî ahiret hayatında bir karşılık vaat ederek insanların yarına umutla bakmasını ve bağlanmasını sağlamaktadır.1İslam dininde, dünyada çekilen sıkıntılara karşılık vaat edilen mükâfat- larınpekçoğuahirethayatıylaalakalıdır.2Bumüjdelerinbazıları

1 “Hertürlümusibetin,dertveacının,mahrumiyetingeçiciolduğu,ayrıcabunlarınanlamdanyoksunolmayıp,ilahiplanınbirerparçasıolduğu,sabırverızailebun-lara katlanıldığı takdirde ahirette bunların karşılığının verileceği kabul edilmesiinsanı rahatlatır ve olaylarla başa çıkma gücünü artırır.” Ahiret inancının kişinindirencinin artması üzerindeki etkisine dair ayrıntılı bilgi için bk. Bekir Topaloğ-lu, “Ahiret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988),1/544.

2 Hz. Peygamber’in şu hadisi bu durumu açıklayan en güzel örneklerden biridir: KimbirMüslümanındünyasıkıntılarındanbirinigiderirse,Allahbunakarşılıkonunkı-yametgünüsıkıntılarındanbirinigiderir.Zordakalanbirkimseninişininkolaylaş-tıran kişiye Allah dünya ve ahiret işlerini kolaylaştırır. Müslümanın günahını gizle-yenkişiyiAllahdünyaveahirette(hatalarını)gizler.imsemişbireylerinder,buda

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Hz. Peygamber’in hadislerinde yer almaktadır. Biz de bu çalışmada hadislerde dünya hayatında çekilecek sıkıntı ve çaresizlik durum- larında insanlara vadedilen uhrevi karşılık ve mükâfatların neler olabileceğini irdelemek istiyoruz.

1. HadislerdeMüsbetMusibetAlgısı

Hz. Peygamber olaylara ve kişinin başına gelebilen musibet- lere hikmet nazarıyla bakmış,1bizim de böyle bakmamızı tavsiye etmiştir. Hz. Peygamber’den aktarılan pek çok rivayette musibetve sıkıntıların ahiretteki sonuçları bakımından ele alındığı görül- mektedir. Bu tür durumlarda Müslüman kişinin sağlıklı bir bakış açısınasahipolmasıvedoğrutepkilervermesihedeflenmiştir. Bu bağlamda Hz. Peygamber, iman eden kişinin musibetler kar- şısındaki tavrını şöyle ifade etmiştir: “Mü’min kişinin misali, birsap üzerinde biten taze ekine benzer. Rüzgâr ona hangi taraftan gelirse onu eğer, yaprağı diğer tarafa meyleder (fakat yıkılmaz). Rüzgâr sakinleştiğinde yine doğrulur. İşte müminin durumu da bu şekildedir. Bela sebebiyle eğilir (fakat yıkılmaz). Haktan yüz çevi- ren kâfir ise sert, dümdüz duran çam ve selvi gibidir. Nihayet Allah onu dilediği zaman (bir seferde) kırar devirir.”2

Musibetleremüspetbirbakışaçısısergilemeyitavsiyeedenpek çok hadis-i şerif bulunmaktadır. Bunlardan biri Allah’ın musibet- leri, iyiliğini istediği kullarına verdiğine dair şu rivayettir: “Allah, hayrınıdilediğikimseye(günahlarınakefaretolsundiye)musibet

onun için hayır olur. Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, nşr. Mu-hammed Fuâd Abdülbâkī (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabiyyi, ts.), “Zikr ve’d-Duâ”,2699,(4/2074);İbnMâce,“İftitâhu’l-Kitâb”,17,1/82(No.225);EbûDâvûdSü-leymânb.el-Eşases-Sicistânî,SünenüEbîDâvûd(Amman:Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye,1999),“Edeb”,68,4/287(No.4946);Muhammedb.ÎsâEbuÎsâes-Sülemîet-Tirmizî,el-Camiʿu’s-ṣaḥîḥ/Sünenu’t-Tirmizî,thk.AhmedMuhammedŞâkirvd.(Beyrût:Dâruİhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyy, 1975), “Hudûd”, 3, 4/34 (No. 1425).

1 Musibet hikmet ilişkisi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Garip Aydın, Ayet ve HadislerIşınğındaHastalaraManeviDestek(Kayseri:KimlikYayınları,2019),223.

2 Buhârî,“Tevhîd”,31,9/137(No.7466).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

verir.”1Diğer bir rivayet de şöyledir: “Allah bir kulun iyiliğini di- lerse onun cezasını dünyada verir. Bir kulun kötülüğünü de diler-se günahı karşılığı onu dünyada cezalandırmaz, cezasını kıyamet gününe bırakır. Mükâfatın büyüklüğü, sıkıntının büyüklüğü nispe- tindedir. Allah bir topluluğu severse onları sıkıntıya uğratır. Kim halinerazıolursa,Allahdaondanrazıolur.Kimdebaşınagelenden dolayı (Allah’ın kendisi için takdir ettiğine rıza göstermeyerek)2bunaöfkelenirsegazabauğrar.”3Buikirivayet,dünyadamusibetin kötü insanlara bir ceza olarak değil iyi insanlara bir arınma vesilesi olarak verildiğini ifade etmektedir. Ayrıca insanın musibet esna- sında göstereceği tepki doğrultusunda ahiretteki durumunun şe- killeneceğini de ortaya koymaktadır.

Nimet külfet dengesi açısından büyük sıkıntılar, kendi oranında nimetle karşılık bulacaktır. Hz. Peygamber’den aktarılan şu rivayet ahirette insana verilen mükâfatın, insanın başına gelen musibetin büyüklüğüyle orantılı olduğunu göstermektedir: “Sevabın çokluğu belanın büyüklüğüyle orantılıdır. Allah bir toplumu sevdiği zaman, şüphesiz onları (çeşitli sıkıntılarla) imtihan eder. Artık kim rıza gösterirse (başına gelen musibetlere karşı isyan etmeyip Allah’ın takdiriyle olduğuna rıza gösterirse), bu karşılık Allah’ın rızasınanail olur. Kim de öfkelenir (musibetler karşısında ilahi hükme rıza göstermez) ise Allah’ın gazabı o kimseye olur.”4

Müminin başına gelebilecek musibetler, insanların sahip ol- duğu farklı nimetlere göre çeşitlilik arz edebilmektedir. Yukarıda ayettedegeçtiğigibican,malveyasahipolunanbaşkacavarlıklar-

1 Buhârî,“Merdâ”,1,7/115(No.5645).

2 Bu ifadeyle kast edilen anlamın musibetlere karşı sabrın teşvik edilmesi olduğunadair bk. Ebü’l-Alâ Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim el-Mübârekfûrî, Tühfe-tü’l-Ehvezî bi Şerhi Câmi’s-Sağîr (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.), 7/65.

3 Tirmizî, “Zühd”, 57, 4/601 (No. 2396). Tirmizî bu rivayetin hasen ve garib olduğunahükmetmiştir. Bk. Ayı yer.

4 İbn Mace, “Fiten”, 23, 2/1338 (No. 4031). Elbânî bu rivayetin hasen olduğuna hük-metmiştir. Bk. Aynı yer.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

dan olabilmektedir. Şu hadis de bunu pekiştirmektedir: “Mümin erkek ve kadının Allah’a günahsız olarak tertemiz kavuşuncaya kadar canında çoluk çocuğunda ve malında sıkıntı eksik olmaz.”1

İnsanınbaşınagelenmusibetlerbazenonlarıniyikulolmala- rıyla da ilişkilendirilmektedir. Nitekim insanların en hayırlıları peygamberlerdir. Seçilmiş olmalarına rağmen musibet ve zorluk- ların en şiddetlisini onlar yaşamıştır şeklindeki ifadeler bu du- rumu desteklemektedir. Nitekim Hz. Peygamber de musibetlerle imtihan edilmiştir. Öyle ki onun çektiği acı, normal insanlardan katkatdahaağırolmuştur.Şuhadisbudurumuaçıkçaifadeet- mektedir:“Abdullahb.Mesudşöylededi:Resulullah’ınhuzuruna vardım. Kendisi sıtmaya yakalanmıştı. Ey Allah’ın Resulü! Gerçek- tenşiddetlibirsıtmanöbetinetutuldunuz”dedim.“Evet,sizden iki kişinin çekebileceği kadar ıstırap çekmekteyim” buyurdu. (Her- hâlde)buikikatsevapkazanmanıziçindirdedim.“Evet,öyledir. Allah ayağına batan bir diken veya başına gelen daha büyük bir sıkıntıdan dolayı Müslümanın günahlarını bağışlar. O Müslümanın günahları ağaç yaprakları gibi dökülür” buyurdu.2

Aktarılan bu rivayetlerde Hz. Peygamber’in insanların dünya hayatındakarşılaştıklarımusibetlerekarşılıkkendilerineuhre- vi mükâfatlar verileceği müjdelenmektedir. Ayrıca musibetlerin menfi değil müspet bir bakış açısıyla algılanması gerektiği ve bu- nun kötü bir insanın nişanesi olmadığını aksine müminlere arın-ma vesilesi (bir nevi nimet) olduğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla olağanüstü durumların insanlar için bir arınma aracı oldukları vebir kurtuluş vesilesi olduğu telkini onlara manevi danışmanlık hu- susunda yararlı olacaktır.

1 Tirmizî, “Zühd”, 57, 4/602 (No. 2399). Rivayetin hasen ve sahih olduğuna dair bk.Aynıyer.

2 İbn Mace, “Fiten”, 23, 2/133 (No. 4024); Ayrıca bk. Buhârî, “Merdâ”, 3, 7/115(No.5648).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

2. MüslümanınHerHâlininKendisiİçinHayırlıOlması

Dünya hayatında çeşitli musibetlerle karşı karşıya kalan insan, genel itibariyle iki farklı eğilim gösterir. Ya musibetlerin kimin ta- rafından ve niçin gönderildiğini düşünmeden musibetler karşısın- dasabretmeyerek,rızagöstermeyereksızlanırveisyaneder.Yada musibetlerin Allah’ın bir imtihanı olduğunu düşünerek O’na karşı isyandanvetaşkınlıklardankaçınır.Allah’ınkendisinisınadığını anlarvesabrederekAllah’ıntakdirinerızagösterir.1Dolayısıyla hadislerdegeçenöğretilerdoğrultusundamüminkulunhayatı- nınheraşamasınınkendisiiçinhayırlıolduğuifadeedilmelidir. Haddizatında dünyanın bir imtihan yurdu olduğu anlayışı, kişininhayatın zorluklarını ve mutluluklarını anlamlandırmada kendisi-ne ciddi anlamda kolaylıklar sağlayacaktır. Bu anlayışın Kur’an ve sünnet delilleri pek çoktur.2Bu hususa açıklık getiren hadislerden biri Hz. Peygamber’den aktarılan şu rivayettir: “Mümin kişinin işi- ne/durumuna şaşılır. Onun her hâli kendisi için hayırlıdır. Bu du-rum sadece müminlere hastır. Başına sevinecek bir hal geldiğinde şükreder,buonuniçinhayırlıolur.Başınabirsıkıntıgeldiğinde sabreder, bu da onun için hayırlı olur.”3Olağanüstü haller de sabır gerektiren durumların başında yer aldığından, bu tür hallerde ya- şanan sıkıntılara karşı en güzel teselli kaynağı sabır telkinidir. Sab- reden kişinin bu davranışına karşılık kendisine uhrevi bir mükâfa- tın verileceği umudu, acılarının hafiflemesinde yardımcı olacaktır. Fiziki veya biyolojik olarak insanın bedenine isabet eden sıkın- tılarakarşılık,kişiyeahirettebirkarşılıkverilecektir.4Hz.Peygam-

1 Recep Önal, “Kur’an’da İmani Ve Ahlaki Bir Tavır Olarak Sabır”, CumhuriyetÜniver-sitesiİlahiyatFakültesiDergisi(12/2,2008),450.

2 el-Arâf7/163,el-Enfâl8/17,İbrâhîm14/6,el-Ahzâb33/11,Muhammed47/31.

3 Müslim,“Zühdve’r-Rekâik”,2999,(4/2295).

4 Rivayetlerde insanın başına gelen musibetlerin günahlara kefaret olacağı haber ve-rilmekle birlikte kişiye manevi destekte bulunmak için bir usul ve metodun takipedilmesi gerekmektedir. Örneğin bunu muhatapların yüzlerine doğrudan söyleme-nin bir takım problemleri olabilecektir. Bunun için muhatabın durumu gözetilerekzamanvezemininiyiayarlanmasıgerekir.Ayrıntılıbilgiiçinayrıcabk.Ayrıcabk.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

ber’dennakledilen“Allah,Müslümanınvücudunabatanbirdikene varıncayakadar,meşakkat,hastalık,endişe,keder,acıvekaygıgibi musibetleri onun günahlarına kefaret kılar.” “Bir diken batması kadar veya daha fazla acı veren her bir durum, ağacın yapraklarını döktüğü gibi kişinin günahlarına kefaret olur”1rivayeti de bu du- rumu izah etmektedir.

İnsanın başına gelen felaketlerde tavsiye edilen sabırla birlikte genel itibariyle bir karşılığın vaat edildiği görülmektedir.2Örne-ğin Hz. Peygamber, kızı Zeyneb’in çocuğu vefat ettiğinde kendisi- ne sabır dilerken Allah’tan ecir beklemesini de tavsiye etmiştir.3Dolayısıyla olağanüstü durumlarda manevi danışmanlık hizmeti sunulurken sabır telkiniyle yetinilmemeli bununla birlikte gerek Kur’an-ı Kerim’de gerekse Hz. Peygamber’in hadislerinde geçen sabra karşılık vaat edilen mükâfatların da dile getirilmesi, daha iyi sonuçların alınmasına katkı sunacaktır.

3. Yaralanma ve Kronik Hastalık Durumunda Kişiye Vaat Edilen Müjdeler

Olağanüstüdurumlardainsanlarınsıklıklakarşılaşabildiklerisı- kıntılardanbiriyaralanma,engellikalmavekronikhastalıkdurumu- dur.Butürdurumlardakişilerumutsuzluğakapılabilmekteveçeşitli bunalımlaradüçarolabilmektedir.Böyledurumlardakişilermanevi danışmanlık hizmetine ihtiyaç duyabilmektedir. Hz. Peygamber de butürvakalardakişileriteskinetmeküzereahirettekendilerinebazı

GaripAydın,“ManeviDestekBağlamındaHz.Peygamber’inHastalaraYaklaşımı”,

bilimnameXXXI,2016/2,255.

1 Bk. Buhârî, “Merdâ”, 1, 7/114 (No. 5640); Müslim, “Birr”, 14, (4/1992). Kur’ân veBuhârî’ninMerdâbölümündeyeralanrivayetlerçerçevesindehastalaramane-viyaklaşımadairayrıntılıbilgiiçinbk.SerpilBaşar,Kur’anveBuhârî’ninKita-bu’l-MerdâRivayetleriÇerçevesindeHastalaraManeviYaklaşım,Araştırmaveİnce-leme 25/3 (2014), 139 vd.

2 el-Bakara2/157;Buhârî,Merdâ6,7/116(No.5652);Buhârî,“Merdâ”,7,7/116(No.5653).

3 Buhârî,“Cenâiz”,32,2/79(No.1284).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

mükâfatlarınverileceğinimüjdelemiştir.Omüjdelerdenbiri,kişinin engelli kalması karşısında kendisine verilen sevaptır. Örneğin Hz. Peygamber’in şu kutsi hadisi bu duruma işaret etmektedir: “Her- hangi bir kulumu sevgili gözlerini kaybetmekle sınadığımda, eğer sabrederse gözlerine karşılık onu cennete koyarım.”1

Buna benzer bir durum da kronik hastalığı için Hz. Peygam- ber’denyardımisteyenkadınileilgilirivayettesözkonusudur.Atâ

b. Ebû Rabâh’ın aktardığına göre İbn Abbâs kendisine “Sana cen- netlikbirkadıngöstereyimmi?” dedi.Oda:“Evet,göster”dedi.İbn Abbâs şöyle dedi: “Şu (iri yarı) Habeşli kadın var ya! İşte bu kadın (bir gün) Hz. Peygamber’e geldi, beni sara tutuyor ve üstüm başım açılıyor. İyileşmem için Allah’a dua ediniz, dedi. Hz. Peygamber: İstersen sabret, buna karşılık sana cennet vardır. İstersen de sana şifa vermesi için Allah’a dua edeyim, buyurdu. Bunun üzerine ka- dın: Ben (hastalığıma) sabrederim. Ancak sara tuttuğu zaman üs- tüm başımın açılıyor, hiç değilse bedenimin açılmaması için dua buyurunuz, dedi. Hz. Peygamber de ona dua etti.”2

“Maneviyat,insanınenderunidünyasınıveruhunusarmalayan yanını oluşturduğundan onun yaşama arzusunu güçlendiren, ben- lik duygusunu geliştiren ve insanın değerler sistemini oluşturanbir hayat enerjisidir. Dolayısıyla manevi sıkıntılar maddiye göre dahazorvekatlanılmasıdahagüçtür.Buyüzdeninsanmaddiolan- dan çok daha fazla manevi sıkıntı içindeyken yardıma ihtiyaç duy- maktadır.”3Maneviyatı dolayısıylaimanıgüçlüolankimse,hayatın

1 Buhârî, “Merdâ”,7, 7/116(No. 5653,5652).

2 Buhârî,“Merdâ”,6,7/116(No.5652);Müslim,“Birr”14,(4/1994).Bu olayda Suayra isimliHabeşli kadın, durumunu Hz. Peygamber’e anlatmıştır. Hz. Peygamber de onu ikiseçenekten birini seçmesi arasında serbest bırakmıştır. Kadın, sabretmeyi ve kar-şılığında vaat edilen cennete girmeyi tercih etmiştir. Aynî, ileşmeyi ruhsat şeklin-de anlamış, musbetlere göğüs gerebilen kişi için meşakkatli durumu seçmesinindaha faziletli olduğunu ifade etmiştir.EbuMuhammedMahmudb.Ahmedb.Musab.Ahmedb.HüseyinBedruddinel-Aynî,Umetu’l-KârîŞerhuSahîhi’l-Buhârî(Beyrut:Dâruİh-yâi’t-Turâsi’l-Arabiy, ts.), 21/215.

3 Suat Cebeci, dinî Danışma ve Rehberlik (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,2012),79.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

zorluklarını göğüslemede daha dirençli olmaktadır. Din, buna bağlı olarak da gerek maneviyat gerek hastalık ve sakatlık durumunda gerekse yaşlılıkta kişiye bir umut aşılamasının yanı sıra ölümü an- lamlandırmada önemli bir faktör olmaktadır.1Maneviyat kişinin moralini yükselttiğinden dolayı vücudun hastalıklarla mücadele etmesinde de pozitif bir etkiye de sahiptir.2Hz. Peygamber’in ya- ralanma ve çeşitli hastalıklara karşılık ahiretteki müjdeleri insanın maneviyatını güçlendireceğinden kişinin hayata olumlu taraftan bakmasına ve hayat kalitesini yükseltmesinde etkili olacaktır.

4. Can Kaybına Karşılık Kişiye ve Yakınlarına Vaat Edilen Müjdeler

Doğal afet, salgın ve savaşlar gibi olağanüstü hallerde insanın başına gelebilen en büyük felaketlerden biri, kişinin yakınlarından birini kaybetmesidir. Bu kişinin birinci dereceden en yakını olabil- diği gibi akrabalarından biri de olabilmektedir. Hz. Peygamber bu tür durumlarda kişiyi teskin etmek üzere ahirette kendisine çeşitli mükâfatların verileceğini müjdelemiştir.

Hz. Peygamber, torunu vefat ederken hüzünlenmekle birlikte kızıZeyneb’itesellietmeyeçalışmıştır.EbûZeydolarakbilinenÜsâ- me’den rivayet edildiğine göre Resulullah’ın kızı (Zeyneb), babasına: “Oğlum ölmek üzere, bize kadar gelir misin, diye haber gönderdi. (Muhtemelençokönemlibirkonuiçintoplantıhâlindeolan)Resu- lullah kızına selam gönderdi ve: –Veren de alan da Allah’tır. O’nun

1 Ayten Erol, “İslam Hukukunda Şehitlik Bağlamında Şehit Ailelerinin Manevi Temel-liSosyalKoruması”,ElektronikSosyalBilimlerDergisi18/72(2019),2116.

2 Dinin ruhsal hastalıkların iyileşmesinde etkili olduğuna dair ayrıntılı bilgi için bk.KevserÇağlan,PsikolojikHastalıklarınYanlışYorumlanmasıVeİnançEksikliğiOlarakDamgalanması Sürecinde Manevi Destek İhtiyacı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SosyalBilimlerEnstitüsü,YüksekLisansTezi,2019), 64vd.;M.OlcayÇam,MerveUğuryol,“RuhsalHastalıktanİyileşmeyeKültürelEtki”,PsikiyatrideGüncelYaklaşımlar,11(1,2019), 60-61; Maneviyat-din ayırımı ve bunun sağlıkla olan ilişkisine dair bk. Meli-ke Boztilki1, Elif Ardıç, “Maneviyat ve Sağlık”, JAREN (2017/3), 40; Ümit Horozcu,“Tecrübî Araştırmalar Işığında Dindarlık ve Maneviyat ile Ruhsal ve Bedensel Sağ-lık Arasındaki İlişki”, Milel Ve Nihal, 7/1 (2010).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

katında, her şeyin vakti belirlidir. Binaenaleyh (söyleyin) sabretsin ve Allah’tan ecir beklesin, buyurdu...”1Bu rivayette de görüldüğü gibi Hz. Peygamber kızı Zeyneb’i teselli ederken sabırlı olmasını ve buna karşılık sevabı Allah’tan beklemesini tavsiye etmiştir.

Felaketler esnasında kişinin kaybı, yakını, dostu olabilir. Ko- nuyla alakalı olarak Hz. Peygamber’den şöyle bir rivayet aktarıl- mıştır: Allah Teâlâ şöyle buyuruyor: “Mümin bir kulumun dünyada sevdiği dostunu aldığım zaman, o kimse (sabrederse) ve Allah’tan ecir beklerse, onun karşılığı cennettir.”2Bu rivayet, sadece akraba- lık bağına sahip olanlar değil insanın ünsiyet kurduğu arkadaşını kaybetmesi durumunda da sabretmesine karşılık bir mükâfatın olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda aralarında sevgi bağı ku- rulan insanların dostlarını kaybetmekten dolayı manevi desteğe ihtiyacının olacağını da ifade etmektedir.

İnsanoğlunun hayatta karşılaşabileceği olağanüstü durumlar- danbiridesavaşdurumudur.Savaş,hernekadaristenenbirdurum olmazsa da kaçınılmaz olduğunda sebat etmek gerekliliği Kur’ân3ve hadislerce sabittir. Bu gibi zorlu durumlarda sebat eden kişilere büyükmükâfatlarınverileceğiHz.Peygambertarafındanmüjdelen- miştir.NitekimHz.Peygamber,savaşınbirindeMüslümanlaraşöyle hitap etmiştir: “Ey İnsanlar, düşmanla karşılaşmayı arzulamayın. Allah’tan afiyet dileyin. Ancak düşmanla karşılaşınca da sabredin, sebat edin ve bilin ki cennet kılıçların gölgesi altındadır.”4

İslam’ın ilk şehitleri olan Ammâr b. Yâsîr’in ailesine işkence yapılırkenHz.Peygamberonlarıcennetlemüjdelemiştir.5Hz.Pey-

1 Buhârî,“Cenâiz”,32,2/79(No.1284)Müslim,“Cenâiz”,6,(No.2/635).

2 Buhârî,“Rikâk”,6,8/90(No: 6424).

3 Kur’ân’da şehadet kavramıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Hüseyin Halil, Kur’ân’daŞehâdet Kavramı, (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, 2015).

4 Buhârî,“Cihâd”,111,4/51(No.2966);Müslim,“Cihâd”,6,(3/1362).

5 Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. HiŞam b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirîel-Basrî el-Mısrî, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk. Tahâ Abdurrauf Sad (B.y: Şirketu’Tiba-i’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, ts.), 1/279.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

gamber’in, ilk şehit ailesini cennetle müjdeleyerek teselli etmesi ayrıca şehitlere ve şehit yakınlarına verdiği değeri ve önemi de göstermektedir.1

Hârise bint Sürâka Bedir gününde bir ok yarası alıp şehit düş- müştür.AnnesioğlunundurumunusormaküzereHz.Peygamber’e gelerek: “Şayet oğlum cennette ise sabreder, sevabını beklerim; değilse onun için var gücümle ağlarım” demiş, Hz. Peygamber de Hârise’nin Firdevs cennetinde olduğunu haber vermiştir.2Bu ri- vayetdecankaybıdurumundavefatedenkişiyakınlarınıntesel- li edilmesinde Hz. Peygamber tarafından uhrevi müjdelerin vaat edildiğini göstermektedir.

5. Salgın ve Tedavisi Bulunmayan Hastalıklardan Ölenlere Vaat Edilen Müjdeler

Tarihsel süreç içerisinde insanlığın maruz kaldığı olağanüstü durumlardan biri salgınlar ve tedavisi henüz bulunmamış hasta- lıklardır. Bu iki durum da bir müddet insanları çaresiz bırakan ol- gulardandır.Hz.Peygamberdönemindedeçeşitlisalgınhastalıklar vetedavisiolmayanhastalıklargörülmüştür.Hz.Peygamberheriki durumdadainsanlarıteselliederekonlaramanevidanışmanlıkyap- mıştır.Enbüyüktesellisidegeçicidünyahayatınakarşılıkebediahi- ret hayatında kurtuluşu vadeden uhrevi müjdeler şeklinde olmuş- tur.Hernekadarölümgeridekalanlariçinacıbirolayolsadaimanlı gönüller için fâni hayattan ebedi hayata geçiş aşamasıdır.3

Hz. Peygamber, salgın hastalıkları müminlere bir rahmet şek- lindeyorumlamıştır.Buhârî’ninyerverdiğişurivayetbunaişaret

1 İsmailAltun,“Hz.Peygamber’inŞehitAileleriyleMünasebetleri”,EkevAkademiDer-gisi 14/44 (2010), 230.

2 Buhârî,“Cihâd”,14,4/20(No.2809);SümeyyeSayğın,Kur’an-IKerim’eGöreSağlamBirToplumYapısıOluşturmadaŞehadetKavramı(Konya:NecmettinErbakanÜniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015).

3 Topaloğlu,“Ahiret”,544.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

etmektedir: “Tâ’ûn bir çeşit azaptır, Allah onu dilediğine gönde-rir. Allah onu müminler için bir rahmet kılmıştır. Tâ’ûn hastalığı-na yakalanıp da sabırla bulunduğu yerleşim alanını terk etmeyen kişi, sadece Allah’ın kendisi için takdir ettiği şeyin başına gelece- ğine inanırsa ona şehit sevabı vardır.”1Ayrıca bu tür hastalıkların mümin/salih kulların ölüm şekli olduğuna2ve İslam ümmetinin sonunun bu hastalıkla olacağına dair rivayetler aktarılmıştır.3Bu hastalıklardan ölenlere de ahirette kazanılabilecek en büyük seva- bın, şehadet makamı olduğu müjdelenmiştir.4Bu sayede salgınla amansız mücadelede kişilerin psikolojik açıdan morallerinin yük- sek tutulmasını sağlamıştır. Bu tür durumlarda insanların isyan et- memesi gerektiğini, bunun Allah’ın takdiri dâhilinde olduğunu ve insanların sabırlı olması gerektiğini ifade etmiştir.5

Konuyla ilgili aktarılan bu rivayetler Hz. Peygamber’in vefatın- dansonraortayaçıkansalgınlardainsanlarınsığınmakapısıvetesel- likaynağıolmuştur.Bununlabirliktekişininsalgınnedeniyleölmesi durumundakendisinevadilensevabaveşehitlikmakamınanailola- bilmesi için âlimler tarafından bazı şartlar öne sürülmüştür. Salgın bulunanyerdeyaşayankişinin,müjdelenensevabakavuşmaamacıy- la orayı terk etmemesi gerektiği, İbn Hacer tarafından dile getiril- miştir.Ayrıcahastalığınkişiyebulaşıpbulaşmamasıdurumununda

1 Buhârî,“Tıb”,30,7/131(No.5734).

2 Ahmedb.Hanbel,el-Müsned,29/290(No.17755),29/290(No.17756),36/404(No.

22085).

3 Ahmedb.Hanbel,el-Müsned,32/520(No.19744).

4 Ahmedb.Hanbel,el-Müsned,19/497(No.12519),21/30(No.13305),21/49(No.

13335),21/267(No.13709),21/313(No.13801),24/11(No.15301),24/21(No.15307),

24/22(No.13508),28/391(No.17159),28/396(No.17164),29/198(No.17651),42/53

(No. 25118), 42/118 (No. 25211), 43/235 (No. 26139), 45/606 (No. 27635),45/609 (No.

27641); Buhârî, “Cihâd”, 30 (No. 2830), “Ehâdîsu’l-Enbiyâ”, 51 (No. 3474), “Tıb”,29(No.5732);Ahmedb.ŞuaybEbuAbdirrahmânen-Nesâî,el-Müctebâmine’s-Sün-ne, thk. Abdulfettah Ebu Čudde (Halep: Mektebetu’l-Matbûâti’l-İslamiyye, 1986),“Cenâiz”, 112 (No. 2054).

5 Buhârî,“Ehâdîsu’l-Enbiyâ”,51(No.3474).

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Allah’ıntakdiriçerçevesindemeydanageldiği,şikayetedilmemesive her durumda Allah’a güvenilmesi gerektiği ifade edilmiştir.1

Yaratılış itibariyle yaşama sevincine sahip olan insanın bu duy- gusu hayatın zorluklarıyla mücadelesinde önemli bir teselli kayna- ğı olmuştur. Tabii haliyle ürkütücü olan ölüm, asıl hayatın ahiret-te başlayacağına inananlar için ebedi yokluk değil, ebedi yaşama bir kapı aralamadır.2Hz. Peygamber’den aktarılan şu rivayet, bu durumu veciz bir şekilde özetlemektedir: “Kim Allah’a kavuşmayı arzularsa Allah da ona kavuşmayı arzular. Kim de Allah’a kavuşma- yı istemezse Allah da ona kavuşmayı istemez” buyurmuş, yanın-da bulunanlar. “Hiçbirimiz ölümü hoş karşılamayız” dediklerinde sözlerine şöyle devam etmiştir: “Durum sandığınız gibi değildir. Gerçek şu ki; mümin olan bir kimsenin son nefesleri yaklaşınca Al- lah’ın hoşnutluğu ve lütuflarıyla müjdelenir. Ona göre Allah’a ka- vuşmaktan daha sevimli bir şey bulunamaz. O, Allah’a kavuşmak- tan hoşlanır, Allah da onunla karşılaşmaktan hoşlanır. İnkâr eden ise son nefesleri yaklaşınca Allah’ın azabı ve cezasıyla müjdelenir. Ona göre Allah’a kavuşmaktan daha kötü bir şey bulunamaz. O, Allah’a kavuşmaktan hoşlanmaz, Allah da onunla karşılaşmaktan hoşlanmaz.”3Dolayısıyla ölüm olgusu, sevgiliye kavuşma arzusu bireylerin hayatını disipline eder ve anlamlandırır.

AhiretteMüslümanbireyeverilebilecekenyücemakamlardan

biri şüphesiz şehadet makamıdır. Hz. Peygamber’in hadisleri doğ- rultusundabumakamınbulaşıcıhastalıklardan/salgındandola-

1 İbn Hacer , Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-ʿAskalânî, Bez-lü’l-mâʿûnfîfażli’’ṭ-ṭâʿûn, thk. Ahmed ʿUsâm Abdulkadir el-Kâtib (Riyâd: Dâru’lʿAsi-me,1406/1986),199-200.HadisşârihlerininHz.Peygamber’inkarantinauygulama-sına yönelik farklı yaklaşımlarıyla alakalı ayrıntılı bilgi için bk. Abdulvasıf Eraslan,“Taun Rivayetleri Çerçevesinde Hadis Şârihlerinin Hz. Peygamberin KarantinaTavsiyesine Yönelik Yaklaşımları”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/25,487-511.

2 Topaloğlu,“Ahiret”,544.

3 Buhârî,“Rikak”,38,8/106(No.6507).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

yıölenkişileredeverileceğianlaşılmaktadır.Nitekim(ِلُكِّلالَّطاُعوُنَشَهاَدٌةُمْسِلٍم)“Taun-hastalığındanölen-herMüslümaniçinşehitlik makam vardır”1vb. rivayetler bu anlama gelmektedir. Öyle ki bu tür hastalıklardan ötürü karantinadan çıkan kişi ve sabreden ki- şinindurumusavaşmeydanındabulunankişinindurumunaben-

)الْفَارُّمِنَ الطَّاعُونِ، كَالْفَارِّ مِنَ الزَّحْفِ، وَالصَّابِرُ فِيهِ، كَالصَّابِرِ فِ الزَّحْفِ(zetilmiştir.

“Taundan kaçmak savaş meydanından kaçmak gibidir. Karantina- ya sabretmek savaş meydanında sabretmek gibidir”2rivayeti bu duruma ışık tutmaktadır.

Hz. Peygamber’den aktarılan şu rivayet de savaşta ölen kişile- rin yanı sıra salgında ölen kişilerin de şehit olduğu anlaşılmakta- dır: Bir seferinde Hz. Peygamber “Siz kimi şehit sayıyorsunuz?” sorusuna ashap “Allah yolunda öldürülenler şehittir” diye cevap vermiştir. Hz. Peygamber, bu cevap üzerine “Öyleyse ümmetimin şehitleri azdır” dedi. Ashâb başka kimler şehittir? diye sorduğunda Hz. Peygamber “Kim Allah yolunda öldürülürse şehittir. Kim Allah yolunda ölürse şehittir. Kim taun (veba, bulaşıcı hastalık) sebebiy- le ölürse şehittir. Kim karın (hastalığı) sebebiyle ölürse şehittir” demiştir.3

1 Ahmedb.Hanbel,el-Müsned,19/497(No.12519),21/30(No.13305),21/49(No.

13335),21/267(No.13709),21/313(No.13801),24/11(No.15301),24/21(No.15307),

24/22(No.13508),28/391(No.17159),28/396(No.17164),29/198(No.17651),42/53

(No. 25118), 42/118 (No. 25211), 43/235 (No. 26139), 45/606 (No. 27635),45/609 (No.

27641);Buhârî,“Cihâd”,30(No.2830),“Ehâdîsu’l-Enbiyâ”,51(No.3474),“Tıb”,29

(No.5732).

2 EbûYaʿkûbİshâkb.İbrâhîmEl-Mervezîb.Râhuyeh,Müsned,thk.Abdulğafûrb.Ab-dilhak(Medine:Mektebetü’l-Hak,1412/1991),3/777(No.1403);Ahmedb.Hanbel,el-Müsned, 22/365 (No. 14478), 23/106 (No. 14793), 23/159 (No. 14875), 41/74 (No.

24527),43/257(No.26183).Konuylailgilirivayetlerintetkikinedairayrıntılıbil-giiçinbk.UfukDağlıoğlu,HükmîŞehitlikleİlgiliRivayetlerinTedkîki,Ankara:AnkaraÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014).

3 Müslim, “İmâre”, 165 (3/1521). Hadislerde geçen şehitlik kavramına dair ayrıntılıbilgi için bk. Fatih Büyükyıldız, Hadislerde Şehitlik Kavramı, Erzurum: Atatürk Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010).

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

6. Göçük, Boğulma ve Yangın Gibi Olağanüstü Hâller İle İlgili Müjdeler

İnsanoğlunu çaresiz bırakan ve sinesinde derin yaraların açıl- masına sebebiyet veren doğal afetlerden diğer bir kısmı da dep- rem, sel ve yangın durumlarıdır. Doğal afetlerin bu çeşitlerinin ne zaman görüleceğini insan kestirememektedir. Aniden karşılaşılan bu tür olağanüstü durumlar, hızlı gelişmekte ve çoğu zaman kont- rolümüz dışında ilerleyebilmektedir. İnsanın güç yetiremediği bu durumlarda yaşanan çaresizlikler de Hz. Peygamber tarafından uhrevi mükâfatlarla teskin ve teselli edilmiştir.

Dünyadameydanagelebilendoğalafetlerdehayatınıkaybeden insanlar da uhrevi müjdeler açısından en büyük payelerden bir olan şehadet makamına erişeceklerdir. Hz. Peygamber’in şehadet kavramınınanlamgenişliğineişaretederekbutürdoğalfelaket- lerde vefat edenlerin de bu kapsamda değerlendirildiğini ifade eden rivayetlerinden biri şöyledir: “Şehitler beş kısımdır: Taundan ölen,karınağrısındanölen,boğularakölen,göçükaltındakalarak ölen ve Allah yolunda ölen.”1

Doğal afetler, ülkemizde sıkça yaşanan ve insanlara maddi-ma- nevi büyük kayıplara sebep olan durumlardır. Bunun neticesinde büyük acılar yaşanmaktadır. Söz konusu hadislerde geçen durum- ların tamamında acılı sinelere derman olacak vaatler bulunmakta- dır.Bu sayede inançlı bireyler başlarına gelen bela ve musibetlere karşıdirenmegücünesahipolacak,maddivemanevisıkıntıları bir nebze de olsa hafifleyecek, psikolojik açıdan rahatlayacaklar- dır. Zira er geç her insan ölüm gerçeğiyle yüzleşecektir. Depremve sel gibi doğal afetler durumunda kendi yakınlarıyla tecrübe edebileceği gibi nihayetinde kişinin kendisi de bunu yaşayacaktır. Ölümden sonraki hayatta vadedilen bu müjdeler her iki durumda da kendisine fayda sağlayacaktır.

1 Buhârî,“Cihad”,31(No.2829)4/24;“Tıb”,29,7/131(No.5733).

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Sonuç

Müslümanlar, ahiret inancınasahiptirler. Kişi dünyadaki inan- cı,yapıpettikleriçerçevesindeahirethayatınışekillendirecektir. Ancak dünyada insanın gücünü aşan ve onu çaresiz bırakan birçok hadise meydana gelmektedir. Olağanüstü olarak nitelendirdiğimiz salgın,deprem,sel,yangıngibifelaketlerbunlarınbaşlıcalarıdır. İnsanlarasayısızlütuftabulunanAllahTeâlâsözkonusubuzorlu durumlarakarşılıkkendisineteslimolupsabırgösterenleriayrıca ödüllendirecektir.

Hz. Peygamber de olağanüstü durumlarda kişiye verilecek pek çok karşılıktan söz etmiştir. Çalışmamızda incelediğimiz rivayetler çerçevesinde maddi ve manevi sıkıntıların tamamına karşılık in- sana sabrettiğinin karşılığı olarak asıl ebedî olan ahiret hayatında çeşitli mükâfatlar verilecektir. İnsanların karşılaşabileceği olağa- nüstü haller, genel itibariyle yaralanma, kronik hastalık, ölüm, sal- gın, deprem, sel ve yangın gibi durumlardır. Bunların birçoğu Hz. Peygamber’in hadislerinde geçmekte ve bunlara karşılık müjdeler verilmektedir. Bu müjdeler günahların affı, ahirette en üstün paye olan şehadet sevabı ve cennet şeklindedir.

Hz. Peygamber, başta olağanüstü olarak tanımladığımız in- sanlarındünyadakarşılaşacaklarızorludurumlardaonlarıteskin etme konusunda kendilerine manevi danışmanlık hizmeti vermiş- tir. Ayrıca insanların musibetlere karşı müspet bir bakış açısının geliştirmesinekatkıdabulunmuştur.Busayedeinsanlarınacısını azaltmış, psikolojik olarak rahatlatmış, nihayetinde ölümün gerçe- ğininbiryoklukolmayıpebedihayatabirkapıaralamaolduğunu vebundankorkulmamasıgerektiğiniümmetineöğretmiştir.Ola- ğanüstü durumlarda insana en zor gelen acılardan biri olan yakın- larının kaybını teskin ederken, yakınlarının acılarını hafifletme bağlamındaölenkişilereebedihayattaverilecekolanmüjdelerden sözetmiştir.Haddizatındadünyahayatınıahiretiçinbirkurtuluş vesilesikılmayaçalışanMüslümanlara,ahiretsaadetinimüjdeleye-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

rek onlara umut ışığı olmuştur. Bu sayede hayata gözlerini yuman kişilerin acılarını hafifletmiş, yaralanan, maddi ve manevi sıkıntı çekenlerin hayata umutla bakmalarına vesile olmuştur.

İnsanlar için mükemmel bir örnek olan Hz. Peygamber’in bu müjdeleri çeşitli sıkıntılarla karşılaşan günümüz insanına bir umut ışığı olması gerekmektedir. Dolayısıyla olağanüstü durumlarda in- sanların teskini ve tesellisi için bu müjdelerin kendilerine telkin edilmesi hayati bir öneme sahip olacaktır.

Kaynakça

Ahmedb.Hanbel,Ahmed.el-Müsned.thk.Şuaybel-Arneûtvd.

Beyrût:Müessesetu’r-Risâle,1999.

Altun, İsmail. “Hz. Peygamber’in Şehit Aileleriyle Münasebetle- ri”.EkevAkademiDergisi14/44(2010),227-246.

Aydın, Garip. “Manevi Destek Bağlamında Hz. Peygamber’in Hastalara Yaklaşımı”. bilimname XXXI, 2016/2, 249-274.

Aydın,Garip.AyetveHadislerIşınğındaHastalaraManeviDestek.

Kayseri:KimlikYayınları,2019..

Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musab. Ahmed b. Hü- seyinBedruddin.Umetu’l-KârîŞerhuSahîhi’l-BuhârîBeyrut:Dâruİh- yâi’t-Turâsi’l-Arabiy,ts.25Cilt.

Başar, Serpil. “Kur’an ve Buhârî’nin Kitabu’l-Merdâ Rivayetle-riÇerçevesindeHastalaraManeviYaklaşım”.Araştırmaveİnceleme 25/3 (2014), 137-146.

Boztilki,Melike,Ardıç,Elif.“ManeviyatveSağlık”.JAREN

(2017/3),39-45.

Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr.MuhammedZüheyrb.Nasr.8Cilt.b.y.:DâruTavki’n-Necât,2. Basım, 1422/2001.

Büyükyıldız, Fatih. Hadislerde Şehitlik Kavramı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Cebeci, Suat. Dinî Danışma ve Rehberlik. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.

Çağlan, Kevser. Psikolojik Hastalıkların Yanlış Yorumlanması Ve İnançEksikliğiOlarakDamgalanmasıSürecindeManeviDestekİhtiyacı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019).

Çam,M.Olcay,Uğuryol,Merve.“RuhsalHastalıktanİyileşmeye KültürelEtki”.PsikiyatrideGüncelYaklaşımlar,11(1,2019),55-64.

Dağlıoğlu,Ufuk.“HükmîŞehitlikleİlgiliRivayetlerinTedkîki”.An- kara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.

Eraslan, Abdulvasıf. “Taun Rivayetleri Çerçevesinde Hadis Şâ- rihlerinin Hz. Peygamberin Karantina Tavsiyesine Yönelik Yakla-şımları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11/25, 487-511. Erol, Ayten. “İslam Hukukunda Şehitlik Bağlamında Şehit Aile- lerininManeviTemelliSosyalKoruması”.ElektronikSosyalBilim-

lerDergisi18/72(2019),2105-2128.

Halil,Hüseyin.Kur’ân’daŞehadetKavramı.Bursa:UludağÜniver- sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015..

Horozcu, Ümit. “Tecrübî Araştırmalar Işığında Dindarlık ve Ma- neviyat ile Ruhsal ve Bedensel Sağlık Arasındaki İlişki”. MilelVeNi- hal, 7/1 (2010), 209-240.

İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-ʿAskalânî.Bezlü’l-mâʿûnfîfażli’’ṭ-ṭâʿûn.thk.AhmedʿUsâmAbdul- kadir el-Kâtib. Riyâd: Dâru’lʿAsime, 1406/1986.

İbnHiŞam,EbûMuhammedCemâlüddînAbdülmelikb.HiŞam

b.Eyyûbel-Himyerîel-Meâfirîel-Basrîel-Mısrî.es-Sîretü’n-Nebeviy- ye. thk. Tahâ Abdurrauf Sad. B.y: Şirketu’Tibai’l-Fenniyyeti’l-Müt- tehide, ts.

İbnRâhuye,EbûYaʿkûbİshâkb.İbrâhîmel-Mervezî.Müsned.thk. Abdulğafûr b. Abdilhak. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Hak, 1412/1991. Kazvînî,İbnMâce,EbûAbdillâhMuhammedb.Yezîd.Sünen.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-A- rabiyye, ts.

Koçak, Zeki. “Müslümanlar Musibetler Karşısında Nasıl Davran- malı?”.DiyanetİlmîDergi56(2020),937-980.

Mübârekfûrî, Ebü’l-Alâ Muhammed Abdurrahman b. Abdirra- him.Tühfetü’l-EhvezîbiŞerhiCâmi’s-Sağîr.Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İl- miyye, ts. 10 Cilt.

Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿA- rabiyyi, ts.

Nesâî,Ahmedb.ŞuaybEbuAbdirrahman.el-Müctebâmine’s-sü- nen. thk. Abdulfettah Ebu Čudde. Halep: Mektebetu’l-Matbûâti’l-İs- lamiyye, 1986.

Önal,Recep. “Kur’an’da İmani ve AhlakiBir Tavır Olarak Sabır”.

C.Ü.İlahiyatFakültesiDergisi(12/2,2008),439-466.

Sayğın,Sümeyye.Kur’an-ıKerim’eGöreSağlamBirToplumYapısı OluşturmadaŞehadetKavramı.Konya:NecmettinErbakanÜniversi- tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.

Sicistânî,EbûDâvûdSüleymânb.el-Eşas.SünenüEbîDâvûd.Am- man: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, 1999.

Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân el-Basrî. Müsned. thk. Muham- med b. Abdilmuhsin. Mısır: Dâru’l-Hicr, 1999.

Tirmizî,Muhammedb.ÎsâEbuÎsâes-Sülemî.el-Camiʿu’s-ṣaḥîḥ/ Sünenu’t-Tirmizî.thk.AhmedMuhammedŞâkirvd.Beyrût:Dâruİh- yâi’t-Turâsi’l-Arabiyy, 1975.

Topaloğlu,Bekir.“Ahiret”.TürkiyeDiyanetVakfıİslâmAnsiklope- disi. 1/543-548. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

AHLAK-MANEVİ DESTEK İLİŞKİSİ VE OLAĞANÜSTÜ DURUMLARDA AHLAK ÂLİMLERİNİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

GaripAYDIN1

Giriş

İnsan, birbirine zıt gibi görünen manaları ihtiva eden madde/ mana,ruh/beden arasında kalmış bir varlığı temsil etmektedir. İnsanı diğer varlıklardan ayıran en önemli hususlardan birisi bu kavramlar anaforunda kendini, kâinatı ve yaratıcıyı bilmesidir.

1. Kavramlar(Madde-Mana-Ahlak-ManeviDestek)

Görünen varlıklar üzerinde bile ortak bir mutabakat sağlana- mazken görünmeyen, soyut şeyler hususunda bütün insanların ortak bir noktada uzlaşması kolay değildir. Bu sebeple olsa gerek madde, mana, varlık ve yokluk ile ilgili düşünce, bilgi ve teorile-rin başlangıcı ilk çağlara kadar dayanmaktadır. Manevi destek ko- nusunun alanlarının tespiti ve insanın maddi ve manevi yönünün iyi anlaşılabilmesi açısından madde ve mana kavramlarının kısaca açıklamaları yapılacaktır.

MaddeMana/ManeviyatKavramlarınınKökeni

Sözlükte, duyularla algılanabilen, boşlukta yer kaplayan, kütle- siolanhervarlık(TDK,2005:1321)içinkullanılan‘madde’kelimesi Arapça ‘da, eklendiği şeye bitişik olan ziyade anlamına gelmek- tedir. (İbn Manzur, 2006: III, 96) Yıllar önce yazılan Arapça söz- lüklerde“muttasıl”(متصل)yanibirleşikkelimesininkullanılması,

1 Dr. Öğr. Üyesi, Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Hadis ABD.garipaydin@aksaray.edu.tr

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

günümüzdekuantumfiziğinin,maddenindalgalarınbirleşimiyle oluştuğu teorisiyle (Tarhan, 2012: 82) paralellik arz etmesi açısın- dan dikkat çekicidir.

Madde konusu sadece felsefi, fiziki yahut kelamî entelektüel tartışmalardan ibaret olmayıp neticesinde dini, dünyevi, bilimsel yahut mezhepsel ekollerin oluşmasını sağlayan önemli bir kavram- dır. Bu konu İslam’da daha çok kelamcılar arasında tartışılmıştır. Onlar felsefî düşüncenin temel meselesi olarak var olanları konu edindikleri gibi yokluğu ve yok olanları da ele almışlardır. (Alper, 2013:34)İmamMâtürîdî(ö.333/944),cevheribizzatmevcutolan bir varlık kabul etmediğinden cisimlerin, dolayısıyla evrenin bir- leşik arazlardan ibaret olduğuna ilişkin görüşe sahiptir. Ona göre madde öncesiz değil, yokken var olmuştur. Yokluğa ve değişime maruz kalması bunu kanıtlamaktadır. (Yavuz, 2003: 168) İbn Si- na’ya(Ö.428/1037)göreisevücudagelenşeyler,sıcaklık,soğukluk, yaşlılık ve kuruluktan mürekkeptir. Bunlar da katı, yumuşak veya gaz halinde bulunur. Eşya çözülme, sıkışma ve gevşeme ile değişir. Aynı zamanda cisimler bilkuvve sonsuz bir şekilde bölünebilirler. (Taylan, 2000: 2009) İbn Sina’ya göre mutlak yokluk yoktur. Bozu- luş, yok oluş değildir. (Durusoy, 1999: 322-331)

Maddenin ezeli oluşu fikri mutezile bilginlerinden Ebu’l Hü- seyin Hayyat’ın (ö. 300/913) savunduğu bir fikirdi. Ona göre hu- dûsu anında cisim vasfına sahip bir varlık adem halinde de o vas-fa sahiptir. Ancak yine mutezile bilgini olan Cübbaî (ö. 321/933), ma’dûmun cisim sayılmasının cisimlerin kıdemi anlamına gelece-ği için bu anlayışı reddetmiştir. (Gölcük, 1998: 104) Gazzâlî’ye (ö. 505/1111) göre Allah’ın varlığı hakiki, diğerlerin varlığı mecazidir. (Yavuz, 1988: 356) Varlığın bir olduğu fikrini savunan vahdet-i vücud düşünce sisteminin kurucusu İbn Arabî’nin (ö. 638/1240) vahdeti vücud anlayışında ise nesneler mutlak varlığın tecellisidir. (Coşkun, 2008: 122) Varlıkla ilgili benzer tartışmalar günümüzdede sürmektedir.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Maddevemana,ruhvebedentartışmalarınınkökenindeAl- lah’ın varlığı meselesi olup, varlığın aslını maddeye dayandıranlar genel olarak Allah’ın varlığını inkâr etmektedirler. (Detaylı bilgi içinbk.Kutluer,2003:306)Herşeyimaddedenibaretgörüpma- neviyatıvemanevikuvvetleriinkâredenlergeçmişteolduğugibi günümüzde de mevcuttur. Gelecekte de olacaktır. İnsan ruhunu, onun içinde var olan duyguların kaynağını, onun fıtratını bilme- yenlerinyahutinkâredenlerinmanevidesteğikabuletmeyeceği açıktır.

Kur’an’ı-Kerim, yerlerin ve göklerin yoktan var edildiğini ha-ber vermiştir. Otuz beşinci sureye ad olan ‘Fatır’ kelimesi (فاِطِر), yoktanvaretmek,ilkdefaortayaçıkarmak(والختراعالبتداء) ma- nalarına gelmektedir. (İbn Manzur, 2006: V, 55) Kur’an’da göklerin ve yerin yaratılışında bir şeyi ilk defa ortaya çıkaran manasında Allah’ınBedi‘(َبِديُع)ismizikredilmektedir.(Bakara,,2/117;En’am, 6/101) Kur‘an-ı Kerim’de maddenin ezelî olmadığı gibi ebedî de olmadığı beyan edilmiş, Allah’ın zatından başka herşeyin yok ola- cağızikredilmiştir.(Kasas,28/88;Rahman,55/26-27)Ayettegeçen yokolmak,ölmekyahutcüzlereayrılmaksuretiyleyararlanabi- lir olmaktan çıkmak yahut başkalaşım olarak da tefsir edilmiştir. (Râzî, 1993: 573-576) Buharî, ‘yaratılışın başlangıcı’ adlı kitabına, ‘ilk olarak mahlukatı yaratıp sonra bunu (yaratmayı) tekrarlayan O’dur.’ (Rum, 30/27) ayeti ile başlayarak (Buharî, Bedü’l-Halk, 1) kâinattaki varlığın sonradan yaratıldığını ve bunun devam ettiğini vurgulamıştır. Sonrasında naklettiği, “Allah vardı O’nunla birlikte hiçbir şey yoktu” rivayeti (Buharî, Bedü’l-Halk, 1) Allah’tan başka hiçbir şeyin ezelî olmadığını teyit etmektedir. Hadislerde neyin ilk yaratıldığı ile ilgili farklılıklar olsa da mahlûkatın sonradan yara- tıldığında ittifak vardır. Hz. Peygamber bir duasında, Allah’ım! Sen evvelsin,sendenönce hiçbirşey yok (َْشٌءَقْبَلَكَفَلْيَساَلأَّوُلَأْنَتالَّلُهَّم) sen ahirsin, senden sonra da hiçbir şey yok (َْشٌءَبْعَدَكَفَلْيَسالآِخُرَوَأْنَت) buyurması(Müslim,Zikir,17;EbuDavud,Edeb,107)mahlûkatın

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

muhdes olduğunu açık bir şekilde göstermektedir. İbn Hacer (ö. 852/1448), bu rivayetin Allah ile beraber hiçbir şey olmadığına ve mahlukatyaratılmadanönceyokluğa(العدم)açıkşekildedeliloldu- ğunu söylemiştir. (İbn Hacer, 2001 VI: 289)

Teknolojik gelişmelerin bunca hızına rağmen, mana, ruh, sevgi, nefret,aşkgibikavramlarkonusundainsanlarayeterlivedoyurucu bilgiler sunulamamaktadır. Hayatı sadece maddeden ibaret görüp manayı ve ruhu inkâr edenler, bilgiyi ve bilimi sadece beş duyuya indirgeyenler kendi içindeki soruları da cevapsız bırakmaktadırlar. Maddiolanınkarşıtı,görülmeyen,ruhani,tinsel,soyut,duyu- larlasezilebilenanlamlarınagelenmaneviyat(TDK,2005:1339), kalple kavranıp bilinen şey demektir. Şeylerin zihindeki varlıkları- nabaşkabiryönden‘mana’denilmektedir.Bedenehayatverenve ilahi bir nefes olan ruh ise, sözlüklerde bedenin zıddı olarak kul-lanılmaktadır. (İbn Manzur, 2006: II, 455) Başka bir tarifte manevi- yat, insanın var edenle olan bağıdır ve dolayısıyla ilahi kaynaklıdır. İnsankendisiyle,yaniözüyleiletişimegeçtiğindeilahiolanlada iletişime geçmiş olur. Çünkü özü, ilahi olanın niteliklerini taşımak- tadır.(Özdoğan,2005:140-151)Maneviyatkelimesimuhtevasında moral,yürekgücü,cesaretgibianlamlarıdabarındırmaktadır. (Düzgüner, 2013: 10) İnsanın nesnelere ilişkin hissî, hayalî, vehmi veaklidüzeydekibilgileribumanadanoluşmaktadır.(İbnSina, 2005: 26) Gazzâlî, anlama ve idrakin beş duyu organı ve beş hisle olacağını söyledikten sonra, beş hissi; hayal, düşünme, ezberleme, hatırlama ve vehim kuvveti olarak açıklamıştır. (Gazzâlî, 1971: 21) Hissî olan bu beş şey görülmediği hâlde bunları inkâr eden yok-tur.Bedenveruhtanmüteşekkilolduğukabuledileninsanınmana yönünü en üst düzeyde temsil eden maneviyat, tıbbi ve sosyal hiz- metlerdehastanınmevcutdurumuylabarışıkolmasınısağlayan önemli bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım ile hayatın anlamı ve gayesi,ölümünhikmetyönüdilegetirilerek,kişininhuzuruvemutluluğu

hedeflenir.(Seyyar,2010:217)

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

2. ManeviDesteğinMahiyeti

Kişilerinbedenlerininyanındaruhsağlıklarınındakorunma- sı, onların tam bir huzur halinde olması açısından önem arz et- mektedir.Busebepletarihboyuncahastalarsadecemaddiilaçlarla değil ‘manevi destek’ denilebilecek telkin, dua, okuma gibi soyut, su, müzik gibi somut yöntemlerle de tedavi edilmişlerdir. Soyut bir kavram olması sebebiyle manevi destek denildiği zaman ne yapıla- cağı, nasıl yapılacağı sorusu kişiden kişiye farklılık arz edebilmekte herkes farklı şekilde anlayabilmektedir. Bu çalışmada İslam ahlak âlimlerinin görüşleri de dikkate alınarak manevi destekten ne an- laşılması gerektiği tespit edilmeye çalışılacaktır.

Kur’an’da beş duyu ile görülmeyen, duyulmayan ve hissedil- meyen ancak akıl ve kalple bilinen ve hissedilen şeylere vurgu çoktur. Hatta inancın temeli tamamen bu kavramlara dayanmak- tadır. Çünkü en başta Allah, Kur’an’ın merkezindedir ve beş duyu ile bilinemez. Bunun yanında, yeniden dirilme, ahiret hayatı, cen- net,cehennem,melek,cingibizahiriolarakgörünmeyenonlar- ca varlık ve kavramlar zikredilir. Dünya hayatının zahir ve batın yönlerinin olduğunu, inanmayanların sadece dünyanın zahir (beş duyu ile sınırlı) yönünü bilecekleri haber verilir. (Rum, 30/7) Bu ayet, inanmayanların dünyaya ait işleri bilecekleri, ahirete ait işle- ri ise bilmeyecekleri şeklinde tefsir edilmiştir. (Kurtubi, 1964: XIV, 7) Başka bir ayette müşrikler için necis/pis (نجس) ifadesi kullanıl- mıştır. (Tevbe, 9/28) Buradaki pisliğin hükmi (gözle görülmeyen) bir pislik olduğu söylenmiştir. (Taberi, ty.: XIV, 191) Olayların ve hadiselerin gözüktüğünden farklı olabileceği Kur’an’ın dikkat çek- tiği bir noktadır.

Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın inananlara manevi desteği ile birlik- te meleklerin de insanlara manevi desteğiyle ilgili ayetler mevcut- tur.(Feth,48/4,7;Tevbe,9/26)Allah(el-Velî),müminlerinyardım- cısıdır.(Al-iİmran,3/122)İnananlarahemdünyadahemahirette Allah tarafından yardım edileceği vaat edilmiştir. (Mü’min, 40/51) EğerAllah’ınyardımıgelecekolursaaslamağlubiyetinolmayacağı,

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

O yardım etmezse kimsenin bir çare bulamayacağı belirtilmiştir. (Al-iİmran,3/160;Muhammed,47/7)AyrıcaAllah’ıninananla- ra melekler ordusunu göndermesi (Al-i İmran, 3/124; Enfal, 8/9)ve onlarla müminlere destek vermesi manevi bir güçtür. Gerçek güç ve kudret sahibi Allah olduğu hâlde melekleri göndermesinin sebebini Kur’an, “Müminlerin kalplerinin yatışması ve onlar için müjde olması şeklinde açıklamaktadır. (Al-i İmran, 3/126; Enfal, 8/10) Ancak meleklerin manevi destek olarak gönderilmesi, istika- met üzere olma şartına bağlanmıştır. (Fussilet, 41/30-32.)

Kur’an’dabeyanedilen,‘Allah’ınmüminlerikatındanbirruh ile desteklemesini’ (Mücadele, 58/22) İbnu’l-Kayyım (ö. 751/1350) kuvvet, sebat ve yardım olarak açıklamıştır. (İbnu’l-Kayyım, 1993: 205) İbn Abbas, müminlerin işleri, bu manevi destekleme ve ilahi yardımla hayat bulduğu için “katından bir ruh ile destek” tabiri-nin kullanıldığını söylemiştir. (Râzî, 1993: XXI, 393-394) Kur’an’da zikredilen manevi desteklerin müstakil bir çalışmada araştırılması gerekir. Burada kısaca değinilmesi, gözle görülmeyen bu kuvvet- lerin insanın ruhsal dünyasına yaptığı katkıları göstermesine dik- katleri çekmek içindir.

Madde ile manayı kesin çizgilerle ayırmanın zorluğuyla birlikte kişinin inanç dünyasıyla alakalı olan, tevekkül, dua, ibadet, telkin, okuma gibi dinî konular; ümit, sevgi, saygı, güven gibi psikolojik kavramlar;müzik,su,yürüyüşgibitıbbitedavinindışındakipsiko- lojikdestekniteliğitaşıyanveruhsaldengeninoluşmasınakatkı sağlayanmeşruuygulamalarmanevidestekkavramıçerçevesin- de değerlendirilmelidir. (Ruhsal dengenin subjektifliğiyle ilgili bk. Yapıcı, 2011: 27-31) Burada ruhsal denge kavramının kullanılması manevidesteğinahlakfelsefesiyleilişkisisebebiyledir.

ManeviDesteğinAhlakFelsefesiyleİlişkisi

Ahlak,Arapça’da“seciye,tabiat,huy”gibimanalaragelenhulk veyahulukkelimesininçoğuludur.(İbnManzur,2006:III,197)Kla-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

sik ahlak felsefelerinde ahlak ilminin gayesi mutluluğu kazanmak ve mutsuzluktan kurtulmak olarak açıklanmıştır. (Çağrıcı, 1995: 222) Bu alanda eser veren bilginler güzel ahlakın temeli kabul edilen hikmet, iffet, şecaat ve adalet ile kötü ahlakın temeli kabul edilen, cehalet, şehvet, korkaklık, zulüm konularına ağırlık vermiş- ler ve insanlarda bulunan bu temel kuvvetlerin dengelenmesi için çözümler üretmeye çalışmışlardır. Bu sebeple olsa gerek hem Hi- pokrat hem Galen tıp ile ahlakı ayırmamış, ruhun bedeni, bedenin ruhu etkilediğine inanmışlar ve hastalarını bu anlayışa göre tedavi etmişlerdir. (İbn Bahtişû, 2014: 17-20) Buna göre güzel ahlakın or- taya çıkması ve mutluluğun yakalanması manevi kuvvelerin den- gesine bağlanmıştır. Bütün insanlarda var olan akıl, öfke ve şehvet kuvvetinin dengesi ile meydana gelen, hikmet, iffet ve şecaatın in- sandamelekehalinegelmesigüzelahlaktır.Manevidestektehedef budur.

İslam ahlak felsefesine göre insan ruhunun (nefs) başlıcagüçleri nâtık güç (akıl), şehvet ve gazap gücü şeklinde üçe ayrıl- mıştır. (Çağrıcı, 1996: 436) Hastalıkların meşguliyet, şok, telkin, müzik ve ilaçla tedavi yollarını göstererek bugünkü modern psi- kiyatrinin kurucusu olduğu da söylenen (Durusoy, 1999: 335)İbn Sina (ö.427/1037),kuvvetleri nefsani, tabii ve hayvani olarak üçe ayırmış, yaşam kuvvelerin merkezi ve fiil yerinin kalp olduğunu söylemiştir. (İbn Sina, 1999: 94) Kindî’ye (ö. 252/866) göre, kişinin hüzünlere gark olmasındaki sebeplerin başında akıl yoksunluğu, kontrolsüz şehvet ve öfke duyguları gelir ki bunlar kralları köleleş- tirenduygulardır.(Kindî,1998:32-35)AynıdönemdeyaşayanCâhız (ö. 255/869) da nefsi kuvvetleri üçe ayırmış bunları şehvet, gazap ve akıl olarak açıklamıştır. Nefsi terbiye ederek, eğitimle, riyazatla, hilimle, güzel alışkanlıkları ısrarla yaparak güzel ahlaka ulaşıla- cağını söylemiştir. (Câhız, 1989: 14-15) İnsanda iyi ve kötüyü ayırt edici fikir (akıl) kuvveti, tehlikelere karşı korunma duygusunu ih- tivaedengazapkuvveti,bütünistekvearzularınkaynağıiseşeh-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

vet kuvvetidir. Bunların uyumlu ve dengeli olmasından faziletler, dengesiz olmasından rezîletler ortaya çıkar. (Tûsî, 2007: 149-150) Rezîletler, hangi derecelerde olursa olsun, hepsi nefs hastalıkların- dandır. Bundan ötürü insan, kendisinin en yüksek kemal mertebe- sine, gerçek huzur ve mutluluğa, ancak ruhunu temizlemek ve saf hâle getirmekle ulaşabilir. Bu da bedene ait lezzetlere ve zevklere aldanmamak ve hayvanlar gibi şehvetlere boyun eğmemekle hasıl olur. (Sunar, 1980: 39-81)

İnsan psikolojisi ve tıp ilmi üzerinde çalışan İslam bilginlerine göre insanın ahlaki düşünce ve davranışları ile yaşadığı psikoloji arasında sıkı bir ilişki vardır. “Ruhanî Tıp” kavramını ilk defa kul- lanan ve bu başlıkla bir eser yazan Ebu Bekir er-Razî, (ö. 313/925) eserinde tıp ile manevi hastalıkların ilişkisini kurmuş, kalbin has- talıklarını ortaya çıkararak, tedavi yollarını ve iyileştirme çaba- larını bulmaya çalışmıştır. Müellif burada, “et-Tıbbu’r-Ruhânî” kavramını, itidali öğreten, psikolojik şartlar vasıtasıyla ruh ve be- den sağlığını korumayı amaçlayan ilim olarak tarif etmiştir. (Razi, 2004: 18) İbn Bahtişû (ö. 450/1058) yazmış olduğu “Risaletü’n fi’t- Tıbbve’l-Ahdasi’n-Nefsaniyye”adlıeserindeinsanınbirbütünolarak ele alındığı bir sistem ortaya koymaktadır. Bu sisteme göre insan bedeni, karakteri ve ruhu sağlıklı olduğu sürece sağlıklı addedilir. (İbn Bahtişu, 2014: 13) Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımı ile yaklaşık bin yıl önce yapılan sağlık tanımının aynı olması dikkat çekicidir.

Gazzâlî, (ö. 505/1111) insanın yaratılışında ve terkibinde şai- beler(شوائب)olduğunu,bunlarınneticesindeyırtıcılık,hayvanlık, şeytanlık ve rabbaniyet olmak üzere dört tane sıfatın toplandığını söylemiştir. Ona göre öfke kişiye musallat olunca yırtıcılık vasfı, şehvet hâkim olunca cinsel sapıklıklar ve azgınlıklar peyda oluyor. (Gazzâlî, ty. III, 10.) Fahruddin er-Râzî, (ö. 606/1210) İslam ahlakıy- la psikolojiyi birleştirmek, hatta psikolojiyi İslam ahlakının temeli yapmakistemiştir.(Kutluer,2000:150)Razî,üçkuvveteartı olarak

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

vehim kuvvetini eklemiş, bütün kötülüklerin kaynağının bu kuv- vetler, ibadetlerin gayesinin ise şehvet, gazab ve vehim kuvvetle- rini ezmek olduğunu söylemiştir. Ona göre Cenâb-ı Allah, “Hac‘da cinsi münasebet, fâsıklık ve cidâl yoktur.” (Bakara, 2/197) buyura- rakbukuvvetleredikkatçekmiştir.(Râzî,1993:IV,498-499)Manevi destek uygulamalarında insanın manevi kuvvelerini bilmekle bir- likte bu kuvvelerin merkezlerini ve kontrol yerlerinin de bilinmesi gerekmektedir. Bu sebeple Kur’an’da insanın yaşamış olduğu duy- guların merkezi konumunda olan kalp ile ona kötü işleri emreden nefis ve bunları kontrol eden akıl kuvvetinin üzerinde ayrıca du- rulmalıdır. (Geniş bilgi için bkz. Aydın, 2015: 22-32)

Dikkat edilecek olursa ahlak âlimlerinin ve daha önceki filozof- larınneredeyseittifakettiklerienönemlinokta,manevikuvveler arasındakiitidalvedengedir.Buçerçevedemanevidestek,“kişi- lerinruhsalaçıdandengelibirhâlegetirilmesi”anlamındakulla- nılacaktır. Bu bağlamda geliştirmiş olduğumuz manevi desteğin tanımışudur:Bütüninsanlardaortakolarakbulunanakıl,öfkeve şehvetgibimanevikuvvelerindengesininbozulmasıylaortayaçı- kan korku, gazap, hırs, stres, bunalım, anlamsızlık, depresyon gibi tümruhsalbunalımlarınvahyinışığındayenidendengelibirhâle getirilmesidir.

Hastalara manevi destek sağlanırken cevaplanması gereken sorulardan biri, bu desteği alan kişinin neticede ne elde etmiş olacağıdır. İkincisi manevi destek veren kişi hastanın ruhsal ola- rakdüzeldiğinineredenbilecektir.Kişidindarolduğu,ibadetleri- nitamolarakgerçekleştirdiğihâlde,ruhsalbunalımlaryaşamaya devamediyorsaneolacaktır?İştebusorularıncevaplanmasıve manevi destek uygulamasında belli bir standardın oluşması için İslam ahlak âlimlerinin geliştirmiş oldukları teoriler dikkate alına- cak,bütüninsanlardaortakolankuvvelerindengelihalegelmesi esas olacaktır. Manevi destekle ilgili yeni geliştirdiğimiz bu tanıma göre,sadecehastanelerdeyatanhastalardeğil,bütünmusibetze-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

deler hatta herhangi bir bela ve musibete uğramadığı hâlde farklı nedenlerle ruhsal bunalım geçiren herkes manevi destek kavramı içerisine dâhil olmuş olacaktır.

3. OlağanüstüDurumlardaAhlakÂlimlerininÇözümÖnerileri

Aristo’yaisnatedilenaltınortayanibütünduygulardaden- ge sağlama fikrini İslam ahlak âlimleri de benimsemiş ve bütün insanlarda var olan akıl, öfke ve şehvet kuvvetlerinin dengesiyle birlikte erdemlere ve mutluluğa ulaşılacağını böylelikle hem ola- ğan hem olağanüstü durumlarda insanın itidalini koruyacağını söylemişlerdir.

Olağanüstü durumlarda ortaya çıkan duygu genel olarak korku ve kaygıdır. Sözlükte “korkmak, kaygılanmak, endişe duymak” gibi anlamlara gelen Arapça “havf” (خوف) kelimesi, genellikle ‘hoşla- nılmayan bir durumun başa gelmesinden veya arzulanan bir şe-yin elde edilememesinden duyulan kaygı’ şeklinde tanımlanmıştır. (Cürcanî,1888:46;İbnManzur,2006:III,252)Korkularıntemelinde ayrıca insanın maddi olan şeyleri kaybetme ve onlardan yoksun olma kaygısı da yatmaktadır. (Merter, 2009: 391)

İslam düşünce tarihinde fazîlet-rezîlet teorisi çerçevesinde başlıcaerdemsizliklerarasındakorkaklığadayerverilmiştir.Kor- kaklık bir tür hastalık kabul edilmiş ve tedavi yolları gösterilmiştir. (Çağrıcı, 2002: 203) Gazzâlî’nin (ö. 505/1111), “İleride kötü bir du- rumla karşılaşılacağı beklentisinin insanın ruhunda sebep olduğu elemvehuzursuzluk”(Gazzâlî,ty.,IV,286)şeklindekitanımıise korkuya(havf)psikolojikaçıdanbakanbiryaklaşımıifadeetmek- tedir.İbnMiskeveyhisekorkuyudörtkötütemelahlaktan(rezîlet- ten)biriolarakgörmüştür.(Sunar,1980:41)

Sözlükte, şiddetve musibet anındakalbinmetin olması anlamı- na gelen şecaat kelimesi, korkaklık (cübn) ile cahilce cesaretin (te- hevvür) ortası, dengeli hâlidir. (İbnü’l-Esir, 1979: V, 399) Aristo’ya görecesurbirinsan,gerçektenkorkulacakşeylerden,gerektiği

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

kadar korkan, daima rasyonel bir ruh taşıyan ve kendinden emin, daima soğukkanlı ve basiretli bir insandır. Her şeyden korkan in- sanlar, daima kederli ve ümitsiz ve hareketsizdirler. Bu tür korkak insanlar her hangi ıstıraplı haller karşısında intihara meylederlerve bu hallerden ancak bu suretle kurtulmak isterler. (Sunar, 1980: 107)

Olağanüstüdurumlardadainsanlarbüyükkorkularakapılırlar vebukorkularıntemelindeölümkorkusuvardır.Üzüntüveölüm korkusuprobleminiİslamdünyasındailkkezfelsefibirtarzdaele alanKindî’ye,(ö.252/866)göre,nefsinacıdankurtulmasıancak ahlakitedaviilemümkündür.Onagörehiçmusibeteuğramamak demek,hiçvarolmamakdemektir.Buistekisetabiataaykırıdır. (Kindî,2015:18-19)Eflatun(ö.M:Ö:427-347)veKindîeserlerin- deölümkorkusunadikkatleriçekmişler,ölümünkötübirşeyol- madığını,insantabiatınıntamamlayıcısıolduğunusöyleyerekbu problemi halletmeye çalışmışlardır. (Kindî, 2015: 25) Burada ölüm korkusu ile ölüm kaygısını ayırt etmek gerekir. Ölüm kaygısı bi- reyintümhayatınayayılanbirendişeiken,ölümkorkusuölümü hatırlatanbirunsurilekarşılaşıldığındaortayaçıkmaktadır.(Ay- ten, 2018: 33) Günümüzde insanların ölümden korkması eğitim sisteminedeyansımışbukonularhakkındakonuşmakveinsanla- rıbilgilendirmekadetakerihgörülmüştür.Çokyüksekpuanlarla üniversite okuyan insanların bu konuyla ilgili yeterli bilgi sahibi olmayışlarıbireksikliktir.Hayatnekadargerçeklikiseölümünde okadargerçeklikolduğu,ölümvesonrasıileilgilibilgilervehayat felsefesibütününiversitelerdedersolarakokutulmalıdır.

Ebubekir er-Razî’ye (ö. 313/925) göreinsanı en çok üzen duygu-

lardan biri olan, “sevilen şeylerin kaybolması ve istenen şeylerin elde edilememesi” halindeki duyguları kontrol etmek gerekir. Bu problemin çözümü için onun getirmiş olduğu çözüm şudur: “İn- san,sevilenveeldeedilmekistenenşeylerinoluşvebozuluşakonu olduklarınıbilmelivesahipolunduklarısüreceverdiklerihazzın,

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

kaybedildiklerizamanvereceklerielemdendahaazolduğunubi- lerek onları kaybedeceği ana karşı önceden hazırlıklı olmalı ve bu- nun kaçınılmaz olduğunu düşünmelidir.” (Razî, 2004: 29) Ona göre nefsinistekvearzularınıengellemek,onlarıkontrolaltındatutmak kişiyitutsaklıktankurtarır.İnsanlarıntabiatlarıilesosya-kültürel vepsikolojikfarklılıklarıdikkatealınarak,kolayolandanzorolana doğru bir metot takip edilerek onlara ahlaki eğitim verilmelidir. (Razî,2004:25-27)Razîayrıcabaşagelensıkıntılardankurtulmak isteyenakıllıkişininyapacağışeyin,üzüntününnedenihakkında düşünmekolduğunusöylemiştir.Eğerüzüntününgiderilmesiel- dengeliyorsaonuniçinçabalamalıveonuortadankaldırmalıdır. Üzüntüyü gidermek elinde olan bir şey değilse hemen dikkatini başkayöneçevirerekonuunutmayaçalışmalı,odüşünceyiiçinden atmalıdır.Onunbuşartlardakederlenmeyedevametmesiniiste- yen akıl değil, hevadır. (Razî, 2004: 110) Aynı zamanda tıp doktoru da olan Razî’nin ahlaka yaptığı vurgular önemlidir. Ahlaki eğitimin bir süreç içerisinde olması gerektiği ve insanların seviyelerinin göz önündebulundurulmasıgerektiğidüşüncesiçağdaşteorilereuy- gundur. Düşmanlara karşı savunma sanayi nasıl geliştiriliyor ve ül- keyidüşmanlardankorumakiçinöncedenhazırlıklaryapılıyorsa, olağanüstü durumlara karşı da insanlar önceden bilgilendirilmeli, maddivemanevihazırlıklarartırılmalıdır.Aksihâldeşokvetrav- maların derecesi yükselecektir.

AynızamandatıpdoktoruolanEbuZeydel-Belhî(ö.322/934)

her korkunun kişiyi paniğe sevk etmediğini, korkunun ifrat nok- tasıolandehşetderecesininzararlıolduğunuveinsanınyapısını değiştirdiğini söylemiştir. Ayrıca her insanın başına katlanacağı nahoşşeyleringeleceğiniancakinsanlarınbunuiçlerindeşiddet- litedirginliğedönüştürdüklerinisöylemiştir.Belhîçözümolarak, dahaöncebenzerşeyleriyaşamışkimselerindüşünülmesikorku- larıuzaklaştırmaya,korktuğuşeydenkurtulacağınadairumudun korkuyuatmayakatkısağlayacağınısöylemiştir.Onagörekorkak-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

lığın utanılacak bir şey olduğunu düşünmek o korkuyu yenmeye sebep olacaktır. Bu noktada gurur duygusundan yardım almalıdır. (Belhî,2012:472-478)Günümüzterapilerindeinsanlarıkorktukları şeylerle yüzleştirmeleri tavsiyesini bundan yaklaşık bin yıl önce Belhî yapmıştır. Dikkat çeken diğer bir husus normalde gurur duy- gusu yerilirken korkuyu yenmede kullanılması dikkat çekicidir. Belhî’nin korku duygusunun giderilmesi için getirdiği önemli ve en etkili gördüğü çözümlerden biri bilgidir. Temyiz kuvvesi gelişme- miş bir çocuk nasıl korkulmaması gereken şeylerden korkuyorsa, korkulmaması gereken şeylerden korkanlar korktukları şeylerin cahili olmalarından kaynaklanmaktadır. Korktuğu şeyin üzerine gitmeli ve gerekirse defalarca tekrar etmelidir. (Belhî, 2012: 480- 486) Bu tür kimselere verilecek manevi destek korktukları şeyler hususunda onları cesaretlendirmek, bilgilendirmek ve korkulan şeylere onları aşina kılmaktır.

İbn Miskeveyh’e göre (ö. 421/1030) kişi ruhsal dengeyi sağla- yabilmesi için nefisle mücadele edip onu tasfiye etmeli böylelikle bütün olumsuzluklardan kurtulmalıdır. (Sunar, 1980: 197) Aynı şe- kilde İbn Sina’ya (ö. 428/1037) göre mutluluğa ulaşmak için, aklı kullanmak, maddeye hâkim olmak ve nefsi tasfiye etmek gerekir. (Taylan, 2000: 217)İbn Hazm, (ö.456/1054) insanların peşinden koştuğu tek hedefin kaygı ve korkudan kurtulma olduğunu ancak bazıkimselerinbuhedefeulaşmadayöntemhatasıyaptığınısöyle- miştir.(İbnHazm,2012:29)Onagörekorkudanvekaygıdankurtul- manın tek yolunun ahiret için gereken amelleri işlemek suretiyle Allah’a yönelmekten başka yolu yoktur. Allah’a yönelen kimseler bazı sıkıntılarla imtihan edilseler bazı musibetlere uğrasalar bile kaygı ve korku duymazlar, sevinçli ve mutlu olurlar. Bu sebeple kaygılardan kurtulmanın tek yolu Allah için çalışmaktır. Bunun dı- şındakiler ahmaklıktır. (İbn Hazm, 2012: 33-37)

Gazzâlî’ye(ö.505/1111)görekorkununinsanfıtratındabulunma sebebiinsanıcehennemesürükleyenarzularıondansakındırmak

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

içindir.BütünkorkulardanAllah’ınkorumasıümitedilerekkorun- malıdır. Ancak ümit ile kuruntu karıştırılmamalıdır. Bütün tedbirle- ri alıp, yapılacaklarda kusur etmemek ve geciktirmemekle beraber beklemeyeümit(recâ)denir.(Gazzâlî,1971:631-633)Allah’ınko- rumasınasığınılarakkorkulardaneminolmakiçinAllah’ıtanımak, O’nungücüvekuvvetihakkındabilgisahibiolmakgerekir.Buse- beplemanevidestekteenönemliadımlardanbiriinsanlaraAllah’ın büyüklüğünüanlatmakveO’nungüzelisimleriniöğretmektir.

Tûsî’ye (ö. 672/1274) göre manevi hastalıkların sebebi mizaçla- rın dengesinden sapmasıdır. Korkaklık duygusu ise öfke kuvvetinin tefrithalindenortayaçıkmaktadır.Bununtedavisiisebusapmanın giderilmesi ve dengenin meydana getirilmesidir. (Tûsî, 2007: 149- 151)Onagöreerdemsizlikleritespitedip,sonrairadegücüileonla- rı yenmek gerekir. Örneğin öfke kuvveti, şehvet kuvvetini yenmek için kullanılmalıdır. Eğer bu tedavi türü de yetersiz olursa, o za- man nefsi cezalandırmak ve zor işler yaptırmakla eğitmek gerekir. (Tûsî,2007:152-153)Tûsî’ninburadasöylediğinormalzamanlarve kişininkendiiçindeyaptığımücadeleileilgilidir.Yanikişi,nefsin bütünarzularınınpeşindengitmeyerekiçindekiduygularıbirbiri- nekarşıkullanabilir.Örneğinöfkeduygusunudışardakiinsanlara yöneltmekyerinekendiahlakizaaflarınakarşıyönlendiriponları terbiye etmelidir.

İbnu’l-Kayyım’a (ö. 751/1350) göre ruhlar güçlendiğinde, nefs (ruh) ve tabiat güçleri birbirlerine o hastalığı defetmek ve yenmek için yardımcı olurlar. Ona göre doktor kalp ve ruh hastalıklarını ve onların tedavisini bildiğinde gerçek bir doktor demektir. Bu ko- nuda tecrübesi olmayan, beden durumlarının tedavisinde ehil olsa bile yarım doktordur. (İbnu’l-Kayyım, 1990. IV, 249-251) İslam ah- lakâlimlerininmezkûrteorilerinieserlerindekullananSaidNursî (ö.1960),HastalarRisalesiadlıbireseryazmışveoradayirmibeş maddedehastalaratesellivermişveherbirmaddeyi‘deva’(ilaç) olarakisimlendirmiştir.(Nursî,2017:4-81)

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

Türkiye’de ilk modern ruh sağlığı hastanesini kuran Mazhar Osman (ö. 1951) yazmış olduğu Tababet-i Ruhiye adlı eserde şöyle demektedir. “Dinin ruh üzerinde tesiri pek esaslıdır. Bu tesirin de- recesi, zamana memlekete, vasata göre değişir. Mutedil sahih bir itikada malik dindar her şahıs sinirlerini metin bir zırhla muhafaza etmektedir. Din terbiyesi insanı birçok fenalıklardan, cinnet tevlit edeceksebeplerdenkorur.”(MazharOsman,1941:257)Açıkçagö- rüldüğü üzere milattan önceki filozoflardan İslam ahlak âlimlerine vegünümüzekadarbualanlailgilieseryazmışkimselerinortakola- rak söyledikleri, insanın huzurlu, mutlu ve sürdürülebilir bir yaşam sürmesi için, Allah’ın bütün insanlara verdiği ortak duyguları yerli yerindevedengedekullanmakgerekir.Akıl,öfkeveşehvetkuvveleri dengede olduğu zaman insan erdemli bir hayat sürebilir.

Ancak insanların bu erdemlere ve ruhsal dengeye ulaşması kolay değildir. Bunun için, eğitim, mücadele ve gayret gereklidir. Olağanüstü durumlarda ise insanların ruhsal dengesi çok daha hız- lı bozulabilmektedir. Bu sebeple bu tür durumda olan kimselere maddi desteklerle birlikte manevi destekler de sağlanmalı onların akıl ve ruh sağlıkları korunmalıdır.

4. OlağanüstüDurumlardaHz.Peygamber’inTavrı

Hz. Peygamber’in yüce ahlakı bizzat Kur’an’da övülmüştür. (Ka- lem, 68/4) Elmalılı, Hz. Peygamber’in konumuzla alakalı olan ahla- kını, “Biz senin göğsünü açmadık mı” (İnşirah, 94/1) ayetini tefsir ederken(1358/1942)şöyleaçıklamıştır:“Hz.Peygamber’inkalbine inenbirnurilebütünsıkıntıverendüşüncelerdenkurtulmuştur ve gönlünde sadece tek bir düşünce kalmıştır. O düşünce de dün- yanın değersizliği ve ahiretin değerini bilmekten ibarettir. Bunun neticesinde Resulullah’ın sinesi bütün önemli şeylere açılmış, telaş etmez, ıstırap çekmez, şaşırmaz, sıkıntı ve ferah hallerinin ikisinde de gönlü rahat bulunur, yükümlü olduğu görevini eda ile meşgul olurdu.” (Elmalılı, 1992: VIII, 525-526)

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Buharî,“KorkaklıktanAllah’asığınmak!”başlığıileaçmışol- duğubölümde,Hz.Peygamber’inkorkaklıktanAllah’asığındığı- nı nakletmiştir. Enes b. Malik’ten gelen rivayette Hz. Peygamberşu şekilde dua etmiştir: “Allah’ım! Korkaklıktan, cimrilikten, aşırıihtiyarlıktan(العمرأرذل),ağırborçtan,hayatınveölümünfitnesin- den, kabir azabından, sana sığınırım.” (Buhari, Cihad, 25). Düşma- nın şerrinden emin olmak için Hz. Peygamber şöyle dua etmiştir: “Allah’ım! Senin korumanı, onlara karşı siper ediniyorum, onların şerrindensanasığınıyorum.”(EbuDavud,Vitr,30;Ahmed,IV,414) Hz.Peygamberinsanlarınenşecaatlisiolaraktavsifedildiği hâldebuhadisteniçinkorkaklıktankurtulmakiçinAllah’adua yaptığı önemli bir sorudur. Burada Hz. Peygamber’in ümmeti için örnekliği söz konusudur ve en büyük hedeflerden biri kişiye yenibir bilinç ve farkındalık kazandırmaktır. Yani öncelikle kişi içindekorkaklık duygusunun olduğunu bilecek sonra bu duyguya esir ol- mamak için adım atma bilincini geliştirecektir. Kişi öncelikle ken- disindekorkaklıkduygusununvarolduğunukabuletmezseonu dengeli bir şekle getiremez. Kişi ne kadar titrek olursa olsun ona, ‘korkak’denildiğizamanbunuenağırhakaretlerdenbirikabul eder ve tahkir edilen bir duygunun kendinde var olduğunu kabul edemez. Ancak hastalıkla birlikte bu duyguyu saklama imkanı güç- süzleşir.Kalbininderinliklerindevarolanbuduyguyüzeyeçıkar vekişiyihertarafındankuşatır.Buradakişininkorkaklıkduygusu-

naesirolmamakiçinduayapmasıçokönemlidir.

Yapılanbiraraştırmayagöreduayaenfazla,ölümleençokkarşı karşıya bulunan ve en fazla korku duyan kimseler başvurmaktadır. (Hökelekli,2008,89)Manevidestekuygulamalarındaveolağanüs- tü durumlarda duanın manevi gücünden yararlanılmalıdır. Kişinin korkulardan emin olmasının en temel ihtiyaçlardan olduğu hadis- lerde ifade edilmektedir. “Kim korkulardan emin, bedeni afiyet-te, yanında da günlük azığı olduğu hâlde sabahlarsa, sanki dünya onunolmuştur.”(Buhari,1955:112;Tirmizi,Zühd,34)Zehebî,(ö.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

748/1347)Hz.Peygamber’ininsaniçinsaadet,huzurverefahınse- beplerini bu kısa kelimelerde topladığını söylemiştir. Bunlar, iman, itminan, kemali sıhhat ve başkasına muhtaç olmayacak rızıktır. (Zehebî, 1990: 26) Gazzâlî, korkulardan emin olmayı, nefsinde ve sanatında emin olmak olarak tercüme etmiş ve hadiste zikredilen üç şeyden emin olduktan sonra başka şeyler için öfkelenmeye ve sıkıntı içine girmeye, basiretiyle (kalp gözüyle) görenler için gerek olmadığını söylemiştir. Eğer kişi bu üç şeyin dışında öfke ve korku- lara kapılıyorsa hilm ve sabır sıfatlarını kazanmak için mücahede etmeli,nefsiniterbiyeetmelidemiştir.(Gazzâlîty.III,166)Münavî, kişinin bedeni afiyette, evinde ve beldesinde selamette, günlük azığı da kifayette ise o kimsede, dünya mülkünden bütün nimetler toplanmıştır, demiştir. Ona göre böyle bir kimsenin şükre ve ta-ate yönelmesi, isyan etmemesi, ibadetlerini aksatmaması gerekir. (Münavî, 2009: VI, 88)

Hadislerde Kur’an’a paralel olarak Allah’tan başka hiçbir şey- den korkulmaması gerektiği şu şekilde ifade edilmiştir; “İnsanların hepsi sana zarar verme hususunda birleşseler Allah’ın aleyhinde yazdığı şeyden başka bir zarar veremezler.” (Tirmîzî, Kıyâme, 59) Enesb.Mâlik,Hz.Peygamber’ininsanlarınencesuru(أشجع)veen cömerdi olduğunu söylemiştir. Medine ehli bir gece (düşman bas- kınına uğradıklarını düşünerek) korktukları zaman, Nebi (as) tek başına atına binip civarı kontrol edip gelmiştir. (Buharî, Cihad, 24; Müslim,Fedail,11).Mübarekfurî(ö.1353/1935)Hz.Peygamber’in, herkesin korktuğu bir sırada onun çıplak bir ata binip yalın kılıç etrafı kontrole çıkmasını, yürekli ve kalbinin çok sağlam olduğu şeklinde açıklamıştır. (Mübarekfûrî, ty. V, 275)

“Allah size yardım ederse, artık sizi yenecek yoktur”(Al-i İmran, 3/160)ayetiniİbnAbbas,“Size,Bedirgünündeyardımettiğigibi yardımederse,sizehiçkimsegalipgelemez.Uhutgününde,sizi yardımsızbıraktığıgibiyardımsızbırakırsa,sizehiçkimseyardım edemez”şeklindetefsiretmiştir.(Râzî,1993:VII,165-166)Hz.Ebu

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Bekir, “Ben Sevr mağarasında Hz. Peygamber’in yanında idim. Bu sırada (bizi aramak için çıkmış ve mağaranın üzerine gelmiş olan) müşriklerinayakizlerinigördüm.YaResulallah!‘Bunlardanbiri eğilse bizi görecek’ dedim. Hz. Peygamber; ‘Üçüncüleri Allah olan iki kişiye kim ne yapabilir,’ buyurdu.” (Buharî, Kitabu’t-Tefsir, 144) Hz. Peygamber’in, Kur’an’da zikredilen, “Üzülme Allah bizimledir” (Tevbe 9/40) sözü kıyamete kadar gelecek inananlar için örnektir. Hz. Peygamber’in bir sefer esnasında ağacın altında dinlenirken yanınayaklaşanbirdüşmanın,kılıcıçekip,“senibenimelimden kim kurtaracak?“ demesi üzerine Resulullah‘ın hiç telaş etmeden “Allah“ demesi (Buharî, Cihad, 83), olağanüstü durumlarda Allah’a olan bağlılığın önemini göstermesi açısından dikkat çekicidir. İbn Hacer,adamkılıcıelindendüşürdüktensonraHz.Peygamber’in kılıcı eline alıp, “Şimdi seni benim elimden kim kurtaracak?” de-diğiniveadamın,“kimsekurtaramazdediğini”nakletmiştir.(İbn

Hacer,2001:VII,427)

Korkma duygusu ile korkaklık duygusunu birbirine karıştır- mamak gerekir. Normal korku insanı tedbir almaya yönlendirir ve tehlikelerden korur. Savaş durumunda namazın nöbetleşe kılınışı bu durumu göstermektedir. (Nisa, 4/101) Böyle bir korku, yaşa-mı tehdit eden tehlikelerden sakınma hususunda kişinin hayatta kalmasını temin etmektedir. (Necati, 2004: 62) Korkunun faydası, insanı sadece dünyevi felaketlerden değil, ahiret yaşantısında Al- lah’ın azabından da sakınmaya yönlendirmesidir. Böyle bir korku övülmüştür. (Bkz. İbrahim, 17/14; Naziat, 79/40,41) Allah’tan kor- karak ve O’nun rahmetini umarak dua edilmesi istenmiştir. (A’raf, 7/56) Bu sebeple insanların fıtratında var olan korkular Allah’a yönlendirilmeli, diğer bütün korkulardan O’na sığınılmalıdır.

Sonuç

Ruh ve bedenden müteşekkil olan insanın tam bir sağlık ve hu- zurlubiryaşamiçinsadecemaddiihtiyaçlarıdeğil,maneviihtitaç-

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

ları da giderilmelidir. Bu sebeple bu konuda insanlar bilinçlendiril- melimanevidestekkonususempozyum,konferans,tvprogramları vs. ile daha sık gündeme getirilmelidir.

Manevidestekkonusununtamolarakanlaşılmasıiçinmadde ve mana kavramları aynı zamanda onunla ilgili olan kavramlar üzerindedurulmalıvebualanlardamüstakilçalışmalaryapılma- lıdır. Burada kısmi olarak değinilen kavramlar zenginleştirilmeli üzerindedahaayrıntılıolarakdurulmalıdır.Manevidestekdenil- diği zaman tıbbî tedavinin gereksiz ve önemsiz kılınacağının dü- şünülmesi mezkûr kavramların bilinmemesinden kaynaklanmak- tadır.

Ahlak âlimleri olağanüstü durumlarda ortaya çıkan korku duy- gusunun dengeli hale getirilmesi için öncelikle ahlaki eğitimin verilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Bununla birlikte şecaat, mu- sibetlere hazırlıklı olmak, dünya hayatının oluş ve bozuluş âlemi olduğunu unutmamak gerektiğini söylemişlerdir. Ayrıca kendini bilmek ve duyguları devamlı kontrol etmek, gerektiğinde zıt duy- gulardan yardım almak, bilgi, tezekkür ve tefekkür sahibi olmak, nefisle sabırla mücadele etmek tavsiyelerinde bulunmuşlardır. Ruhsal dengenin sağlanmasında Allah’ı bilmek, O’na yönelmek, O’nun için amel etmek en önemli vesilelerdendir.

Hz. Peygamber ahlaki erdemlerin en güzel örneklerini yaşantı- sıyla insanlara göstermiştir. Onun yanında yetişenler Hz. Peygam- ber’in insanların en şecaatlisi olduğunu söylemiş, herkesin korku- ya kapıldığı anlarda onun telaş etmediğini, şaşırmadığını, her türlü tedbiri alarak Allah’a yöneldiğini, O’na dua ettiğini ve sadece O’na güvendiğini nakletmişlerdir.

Son elli yıldır Batı dünyasında, son beş yıldır Türkiye’de manevi destek üzerinde önemli çalışmalar yapılmaktadır. Ancak hem Batı- da hem Türkiye’de hem de İslam dünyasında bu alanla ilgili İslam ahlak âlimlerinin çalışmaları yeterince bilinmemektedir. Onlarınbukonulardakitecrübibirikimlerigüncellenmelidir.Buçalışmada

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

denizden bir katre olarak sunulan İslam ahlak âlimlerinin çözüm- leri yüksek lisans ve doktora çalışmaları yapılacak zenginliktedir. İslam ahlak âlimlerinin ruhsal dengenin sağlanması hususunda getirmiş oldukları çözümler günümüz için ayrı önem arz etmek- tedir. Çünkü hem Batı’da hem İslam ülkelerinde bu konularda belli bir standart oluşmamıştır. Onların getirmiş oldukları çözümlerin çerçevesinin belli olması bu alanda çalışma yapanlara büyük katkı sağlayacaktır.

Olağanüstüdurumlardasadecemaddidestekleryeterlideğil- dir.Manevivepsikolojikdesteklerleruhsaldengesinikaybetmiş kimselereeluzatılmalıdır.Bunoktadasosyalmedyavedevlette- levizyonlarıaracılığıileinsanlaraulaşılmalıbukonulardainsanlar aydınlatılmalıdır. Olağanüstü durumlarda ahlak âlimlerinin ge- tirmişolduğuçözümler,ruhsaldengeveahlakieğitimdir.Buise birsüreçistediğiiçinöncedenhazırlıkgerekmektedir.Busebeple insanlar olağanüstü durumlara sadece maddi olarak değil, manevi olarakdahazırlanmalıdır.Bununiçinokullardamanevidestekler- leilgiliderslerkonulmalı,ünivesitelerbukonulardaaraştırmalar yapmalıdır. Hz. Peygamber’in olağanüstü durumlarda Allah’a olan bağlılığı,tedbiranlayışı,duavetevekkülübütüninsanlariçinör- neklik teşkil etmektedir.

Kaynakça

Alper, H. (2013), Yokluk Nedir? Seyfeddin el-Âmıdî’de Ma’dum Kavramı Üzerine Bir İnceleme, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi, 0(28), 33-58.

Aydın, G. (2015), Hadislerde Hastalara Yönelik Manevi Destek- ler, SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.

Ayten, A. (2018), Din ve Sağlık Kavram, Kuram ve Araştırma, Marmara Akademi Yayınları, İstanbul.

Buhârî,M.b.İ.,(1987)Sahih-iBuharî,DaruİbnKesir,Beyrut.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

---------------------- (1955),el-Edebü’l-Müfred,thk.,Muhammed

FuadAbdulbaki,SelefiyyeYayınları,Kahire.

Belhî,E.(2012),Mesalihu’l-Ebdanve’l-Enfus,BedenveRuhSağ- lığı,terc.NailOkuyucu,ZahitTiryaki,TürkiyeYazmaEserlerKuru- mu Başkanlığı, İstanbul.

Cahız,EbîOsmanA.(1989),Tehzibu’l-Ahlak,Daru’l-Hıcabe Li’t-Türas, Tanta.

Çağrıcı, M., (1995), Kindî’nin Def’u’l-Ahzân Adlı Risalesi, Kay- nakları ve Tesirleri, s. 222, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 0(10), 221-241.

------------------ (1996),Gazap,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAn-

siklopedisi,(Cilt,13,s.436-437),İstanbul.

------------------(2002), Korkaklık, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt, 26, 203), İstanbul.

Coşkun, İ., (2008), Muhyiddin İbn Arabî Felsefesinde “Allah” Mefhumu, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, (İbnü’l Arabî Özel Sayısı), 0(21), 117-143.

Cürcanî,S.Ş.,(1888),Kitabü’t-Ta’rifât,Matbaatu’l-Hayriye,Mısır. DURUSOY,A.(1999),İbnSina,TürkiyeDiyanetVakfıİslamAn-

siklopedisi,(Cilt,20,319-322),İstanbul.

Düzgüner,S.(2013),ManeviyatAlgısıveDiğerkâmlıklaİlişkisi (Kan Bağışı Örneğinde Türkiye ve Amerika Karşılaştırmalı Nitel Bir Araştırma), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Doktora Tezi, Konya.

Ebû Davud, S. b. E. (ty.), Sünen-i Ebî Davud, thk: Nasirüddin El- banî, Mektebetü’l-Mearif, Beyrut.

Elmalılı, M. (1992), Hak Dini Kur’an Dili, Sadeleştirenler, İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Bolelli, Abdullah Yücel, Azim Dağı- tım, İstanbul.

Gazzâlî, M. (ty.), İhya-u Ulûmi’d-Din, Daru’l-Marife, Beyrut.

----------------- (1971),Kimya-yıSaadet,terc.A.FarukMeyan,

Bedir Yayınevi, İstanbul.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Gölcük, Ş. (1998), Hayyât Ebu’l-Hüseyin, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt, 17, 103-105), İstanbul.

Hökelekli,H.(2008),DinPsikolojisi,TürkiyeDiyanetVakfıYa- yınları, Ankara.

Işık E. (2019), Nurettin Topçu Çağdaş Bir Dervişin Dünyası,,Der- gâh Yayınları, İstanbul.

İbn Bahtişû, C., (2014), Tıp Sanatı ve Nefsin Halleri, terc. Abdul- kadir Coşkun, Litera Yayınları, İstanbul.

İbnu’l-Kayyım, Ş., (1993), Kitabu’r-Ruh, terc. Şaban Haklı, İz Ya- yınları, İstanbul.

--------------------------- (1990),Zadü’l-MeadfiHedyiHayri’l-İ-

bad,terc.ŞükrüÖzen,İklimYayınları,İstanbul.

İbn Hacer, A. b. A., (2001), Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdulkadir Şeybe el-Hamd, Riyad.

İbnHazm,A.b.A.(2012),AhlakveDavranışTarzlarıNefisler- dekiAhlakiHastalıklarınTedavisi,terc.MustafaÇağrıcı,Ankara.

İbn ManZUR, M. b. M. (2006), Lisanü’l-Arab, Kahire, Dâru’l-Ha- dis.

İbnSına,A.H.,(2005),İşaretlerveTenbihler(el-İşârâtve’t-Ten- bîhât), terc. Ekrem Demirli, Ali Durusoy, Muhittin Macit, Litera Yay., İstanbul.

------------------------(1999), Kanun fi’t-Tıp, thk. Muhammed, EminEd-Danavî,Darü’l-Kütübi’l-Ilmiyye,Beyrut,I,94.

İbnü’l-Esîr, M. b. M., (19793), Nihaye fi Čaribi’l-Hadis ve’l-Eser, thk. Muhammed et-Tanahî-Tahir Ahmed ez-Zavî, Mektebetü’l-İs- lamiyye, Beyrut.

Kindî, Y., (2015) Risale Fi’l-Hile Li-Def’i’l-Ahzân, (Üzüntüden Kurtulma Yolları) terc. Mustafa Çağrıcı, İfav Yayınları, İstanbul.

Kurtubî,M.b.A.(1964),el-Camiu‘liAhkami’l-Kur’an,thk.Ah- medBerdunî-İbrahimEtfîş,Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye,Kahire.

Kutluer, İ., (2003), Maddiyûn Mezhebinin İzmihlali, Türkiye Di- yanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt, 27, 305-306), Ankara.

İSLAMTARİHİNDESALGINHASTALIKLARVEMANEVİYAKLAŞIM

-------------------(2000),İlmü’n-Nefs,TürkiyeDiyanetVakfıİs- lam Ansiklopedisi, (Cilt, 22, 150), İstanbul.

Mazhar O. U., (1941) Tababet-i Ruhiye, Kader Basımevi, İstan- bul.

Merter, M., (2009), Dokuz Yüz Katlı İnsan, Kaknüs Yayınları, İs- tanbul.

Mübarekfûrî, A. b. A. (ty.), Tuhfetü’l-Ahvezî, Darü’l-Kütübi’l-Il- miyye, Beyrut.

Münavî, M. A. (2009), Feyzul Kadir Şerhu’l-Camiu’s-Sağir minEhadisi’l-Beşiri’n-Nezir, Darü’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut,.

Müslim, b. H., (ty.), el-Camiu’s-Sahih, Darü’c-Ceyl, Beyrut. Necati,M.O.,(2000),HadisvePsikoloji,terc.MustafaIşık,Fecr

Yay.Ankara.

Nursî,S.,(2017),HastalarRisalesi,iyanetİşleriBaşkanlığıYa- yınları, Ankara.

Official Records of WHO, no. 2, p. 100 (https://www.who. int/about/who-we-are/frequently-asked-questions,                                                                                             erişim: 07.04.2021)

Özdoğan, Ö. (2005), Ruhsal Yaklaşım ve İnsan Türkiye’de Bir Uygulama Örneği, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 0(15), 140-151.

Razî, E. (2004), Ruh Sağlığı (et-Tıbbu’r-Ruhani), terc. Hüseyin Kahraman, İz Yay., İstanbul.

Râzî, F., (1993), Tefsir-i Kebir Mefatihu’l-Čayb, terc. Suat Yıldı- rım ve arkadaşları, Akçağ Yayınları, Ankara, XVII, 573

Seyyar,A.,(2009),ToplumunSosyalKesimleriveDiyanet,IV. DinŞurasıIII.KomisyonTebliğlerindesunulanBildiri,01-04Ekim, Ankara.

Sunar,C.,(1980),İbnMiskeveyhveYunan’daveİslam’daAhlak Görüşleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara. Şerafettın,G.(1998),Ebu’lHüseyinHayyat,TürkiyeDiyanet

VakfıİslamAnsiklopedisi,(Cilt,17,s.103-105),İstanbul.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

TaberîM.b.C.,(ty.),Camiu’l-BeyananTe’viliÂyi’l-Kur’an,thk.

MahmudMuhammedŞakir,MektebetiİbniTeymiye,Kahire.

Tarhan, N., (2012) Akıldan Kalbe Yolculuk, İstanbul, Nesil Ya-yınları.

Taylan, N., (2000), Anahatlarıyla İslam Felsefesi, İstanbul Ensar Neşriyat.

Tirmizî, M. b. İ. (t.y.), Cami’u’s-Sahih, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Darü İhyaü’t-Türasü’l-Arabî, Beyrut.

Tûsî, N., (2007), Ahlak-ı Nasırî, terc., Anar Gafarov, Zaur Şükü- rov, Litera Yayınları İstanbul.

Türk Dil Kurumu, (2005) Ankara, (10. Baskı, s. 1321) Türk DilKurumu Yayınları.

Yapıcı,A.(2011),KuramdanYönteme“RuhSağlığı-Din”Çalış- malarında Karşılaşılan

Güçlükler,ÇukurovaÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi11 (2), 25-61.

Yavuz, Y. Ş., (2003), Mâtürîdîyye, Türkiye Diyanet Vakfı İslamAnsiklopedisi, (Cilt 28, 165-175), Ankara.

-------------------- ,(1988)Adem,TürkiyeDiyanetVakfıİslam

Ansiklopedisi,(Cilt,1,356-357),İstanbul.

İKİNCİBÖLÜM

AFET VE SALGIN ZAMANLARINDA MANEVİ DANIŞMANLIK VE

REHBERLİK

97

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

AFETLERDEMANEVİDESTEKHİZMETLERİ

GaziALATAŞ1AyşeÇELİK2

Giriş

Maneviyat ile ruh sağlığı ve iyilik halinin korunması arasında güçlübirbağvardır.Bunedenlemaneviyattravmaveyahastalık- larla başa çıkmada etkin biryol olarak kullanılabilir. Araştırmalar, maneviyatın afetlerden kurtulanlar için giderek daha önemli hâle geldiğinigöstermektedir.Afetlerdemaneviyat,başaçıkmame- kanizması olarak kullanılabilmesinin yanı sıra travma nedeniyle dahafazlasıkıntıyadanedenolabilir.Afetzedeler,buzorludurum- larsonrasındadahaöncesahipolduklarıinançlarısorgulamaya başlayabilirler.Sözkonusubuihtiyaçveriskerağmen,maneviih- tiyaçlar ve müdahaleler genellikle afetlerde göz ardı edilmektedir. Maneviyat,sadeceilahidinlerinyaygıngörüldüğütoplumlarda değil,farklıinançsistemlerininolduğutoplumlardadatravmaile başetmedeönemlibiretkendir.Maneviyatın;kadınlar,yaşlılar,ırk veetnikazınlıklarileyoksullariçindahaönemliolmaeğilimigös-

terdiğibilinmektedir.

Genel olarak din, zorlu koşulların üstesinden gelmeye yardımcı olan, anlamlı ve olumlu bir dünya görüşü sunar. Bir inanç siste- mine sahip olmak, deneyimlerin yorumlanmasına ve anlamlandı- rılmasına, seküler kültür ve bilimin cevaplayamayacağı soruların cevaplanmasına ve gelecek için umut beslenmesine yardımcı olur. İnanç aynı zamanda kendinden dahagüçlü, aşkın bir varlık ileilişki

1 Psikiyatri Uzmanı Dr., Türk Kızılay Derneğigazi.alatas@kizilay.org.tr

2 Psikolog, Türk Kızılay Derneğiayse.celik@kizilay.org.tr

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

kurarak kişileri güçlendirir. Bu aşkın varlığın durumlar üzerinde kontrolesahipolduğunainanmak,afetlerdensonrakişilerinihti- yaç duyduğu rahatlamayı sağlayabilir.

Afetlerden sonra maneviyat, genellikle koruyucu bir etkiye sa- hipolsada,bazenhayattakalanların,hattabütünbirtopluluğun inancı bu durumdan ciddi şekilde etkilenebilir. Travma, hayatta kalanların dünya görüşlerini değiştirebilir, temel güven duyguları- nı parçalayarak varoluşsal krize ve psikolojik sıkıntılara neden ola- bilir.Kişilerbudurumunüstesindengelemezse,fizikselsağlıkları da olumsuz etkilenebilir.

Afetlerden sonra hayatta kalanların gösterdiği bazı yaygın semptomlar arasında; umutsuzluk, utanç ve suçluluk duygularını yoğun yaşamak, kendini izole etmek, yaratıcıyı ve yaşamın anla- mını sorgulamak, inançları yeniden gözden geçirmek vb. yer al- maktadır.

Afetlere müdahale farklı alanlarda olmaktadır. Arama kurtar- ma, sağlık, barınma, beslenme, güvenlik, lojistik, psikolojik, sosyal ve manevi alanlar bunların başlıcalarıdır. Tüm bu alanlara müda- halelerin afet öncesi, sırası ve sonrası planlamaları ve hazırlıkları olmalıdır.

Afetin türü ve şiddeti de afete müdahale süreçlerini etkileyen bir başka faktördür. Afete maruz kalan kişilerin yaşadığı travmaya yönelik genellikle verdiği tepki: inkâr, öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenme süreçlerini takip eder. Yapılan müdahalelere verilen tepkinin şeklini müdahalenin tarzı kadar afetzedenin bu süreçler- den hangisini yaşadığı da belirler. Afetlerde manevi destek özelin- de bu alanları açarsak;

Afet Müdahalelerinin Farklı Aşamalarında Manevi Destek Afet Öncesi

• Afet meydana gelmeden önce sahada çalışma yapacak ma- nevi destek ekiplerini belirleyin.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

• Başarılıbirçalışmaiçin,yereldekitoplumsalkapasiteyita- nıyın ve işbirlikleri geliştirin. (örneğin okullar, camiler)

• Toplumunfarklıdinamiklerini(kültür,dil,inançvb.)kapa- site geliştirme çalışmalarına dâhil edin.

• Çocuklar ve yaşlılar gibi daha hassas grupları çalışmalara dâhil edin.

• Ekipleri; afetlerde ruh sağlığı, psikososyal destek, psikolojik ilk yardım vb. eğitimlerle destekleyin.

• Afetlerde çalışma yapan kurum ve kuruluşlarla saha çalış- malarından önce bir araya gelip, işbirliklerini ve rolleri de- ğerlendirin.

AfetSırası

• Afetzedelere doğrudan hizmet sunan kurumlarla bağlantı kurun.

• Sahadasorumlukişilerileirtibatageçin,rolvesorumluluk- ları netleştirin.

• Saha çalışması yapın. Özellikle ruh sağlığı ve manevi destek ile ilgili ihtiyaçları değerlendirin.

• Özellikle dezavantajlı grupların ihtiyaçları hakkında bilgi edinmek için ilgili kurum kuruluşlardan bilgi edinin ya da saha çalışmalarında bu bilgileri belirlemeye çalışın.

• Afetzedelerin temel ihtiyaçlarının karşılanmasına ve ihtiyaç duydukları hizmetlere erişmelerine yardımcı olun.

• Aşırı duygusal tepkiler veren, yoğun stres belirtisi gösteren veyapsikiyatrikrahatsızlığıolankişileriklinikdestekalma- ları için ruh sağlığı çalışanlarına yönlendirin.

AfetSonrası

• Afetzedelerin, bakım verenleri, topluluğun kilit üyeleri veya ihtiyaçduyduklarıhizmetlereerişimlerinindevametmesi için kurulan iletişimi devam ettirmelerini sağlayın.

• Afet travmasına karşı ortak tepkiler, başa çıkma stratejileri ve nereden yardım alınacağı konusunda genel olarak toplu- ma yönelik bir eğitim programı yürütün.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

• Makaleler, röportajlar, kamu hizmetine yönelik duyurular, radyo programları için basılı ve dijital medyayı kullanın.

• Okulailebirlikleri,camilervb.yereltopluluklarayönelikhal- kaaçıkalanlardakonuşmayapabilecekkişileridestekleyin.

• İhtiyaçları ve kaynakları değerlendirmek, eğitim ve destek planlamaları yapmak ve afetzedelerle yürütülecek diğer çalışmaları organize edebilmek için toplantılara ve diğer etkinliklere katılın.

• Çocuklar için maneviyat içerikli aktivite veya boyama kitap- ları geliştirin.

• Afetzedelerle yapacağınız çalışmaları kolaylaştırmak için alandakidiğertoplumliderlerineveprofesyonelleredanışın.

• Resmi kurum/kuruluş ve bu alanda çalışma yapan sivil top- lum kuruluşlarının afet çalışmalarına destek olun.

• Ruh sağlığı ve psikososyal destek ihtiyaçlarına yönelik özel- likle hassas grupların desteklenmeleri hususunda savunu- culuk faaliyetleri gerçekleştirin.

Afetlerde Manevi Destek Müdahalesini Etkileyen Faktörler Afetin Türü ve Şiddetine Göre Manevi Destek

Afetler kabaca doğal ve insan kaynaklı diye ikiye ayrılır. Yapı- lan saha araştırmalarında birçok değişken parametre yanında in- sanların doğal afetlerde daha kabullenici; insan kaynaklı afetler-de daha öfkeli olduğu tespit edilmiştir. Afetin şiddeti ise travma sonrası tepkilerin farklı dönemlerinde farklı tepkiler verilmesine sebep olmaktadır. Şiddetli doğal afetlerin inkâr ve öfke dönemleri kısa sürse de insan kaynaklı şiddetli afetlerde bu dönemler uzun sürebilmektedir.

Manevidestekmüdahaleleriafetintürüveşiddetidikkatealı- narak yapılmalıdır. Kişilerin müdahalelere reaksiyonunu belirleyen anaunsurlardanolanafetintürüveşiddetine,manevidesteksüreci- nin sağlıklı yürütülmesi açısından özellikle dikkat edilmelidir.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

AfetzedeninYaşadığıSüreceGöreManeviDestek

Afetzedenin travma sonrası yaşadığı psikolojik sürecin dönemi kendisine verilmek istenen manevi desteğe tepkisini belirleyen en önemli unsurlardandır. Sırasıyla birbirini izleyen inkâr, öfke, pazarlık,depresyonvekabullenmedönemlerininherbirininken- dine has dinamikleri vardır. Bu dinamik yapı çok iyi bilinmeden yapılmaya çalışılan manevi destek bazen sıkıntılı sonuçlara sebep olabilir. Öfke döneminde söylenen motive edici bir söz gibi depre- sifdönemdesöylenensakinleştiricibirsözafetzedeyezararvere- bilir.Manevidestekverilirkenafetzedenintravmasonrasıhangi dönemdeolduğumutlakagözönündebulundurulmalıdır.

AfetzedeninManeviyatınaGöreManeviDestek

Manevidestekalanındaenzorlualanlardanbirideafetzede- nin maneviyata yüklediği anlamın manevi destek vermeye çalışan kişiyle aynı olma ihtimalinin çok düşük olmasıdır. Buradaki ma- neviyat,aynıdinîinancasahipolmakyadaaynıdüzeydedindar olmaktan çok daha öte; maneviyata yüklenen anlam ve manevi değerlerin nasıl ve ne kadar içselleştirildiğiyle ilgilidir. Ateist bir kişiyemanevidestekverilebileceğigibidindarbirkişiyeverilme- ye çalışılan manevi destek sürecinde çok yoğun sorun yaşanabilir. Bu bağlamda afetzedelere manevi destek vermenin esasından çok usulü önem kazanmaktadır.

Afetlerden sonra duygusal ve manevi desteğin nasıl yapılması ve nelerin yapılmaması gerektiğini özetlersek;

PsikolojikDayanıklılığıEtkileyenFaktörler

BireyselFaktörler: Yaş, cinsiyet, zekâ, mizaç, kişisel deneyimler, fiziksel-ruhsal sağlık, kişisel özellikler ve psikolojik yapı, akademik başarı, maneviyat vb.

Ailesel Faktörler: Destekleyici aile, aile bağları, boşanmış ebe- veyn, aile içi şiddet vb.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Toplumsal/ÇevreselFaktörler:Sosyo-ekonomikdurum,toplum- sal destek sistemleri, sosyo-kültürel normlar, akran desteği, savaş, göç,doğalafet,ihmalveistismar,toplumsaldışlanmaveetiketlen- me vb.

Yapın

• Kişinin kültürünü, yaşını ve cinsiyetini göz önünde bulun- durarak davranın.

• Önyargılarınızınfarkındaolunvebunlarıbirkenarakoyun.

• İnsanların kendi kararlarını verme haklarına saygı duyun, kişininkendikendisineyardımetmesinikolaylaştırınkikişi kendi sorunlarını çözebilsin.

• Başaçıkamayacağınızkonularınfarkındaolun.

• Manevi/dinîkonularıdeğerlendirirkenkendinizirahathis- setmiyorsanız, kişiyi sessizce dinleyin ve uygun şekilde yar- dım edebilecek birine yönlendirin.

• Dürüst olun.

• Dinleyin.

• Dini inançları ve manevi duygularıyla ilgili kendisinin an- latmasına fırsat verin.

• Manevivedinîinançlarınıdurumlabaşetmesiiçinkullan- masına yardımcı olun.

• Maneviyattemellicevaplararamasınaizinverin.

• Maneviyat temelli anlam arayışı varsa, cevapları bulmasın- da yardımcı olabilecek kaynaklara yönlendirin.

• Özellikleinsankaynaklıafetlerinyanlışlığını,adaletsizliğini veya ihmalini onaylayın.

• Kişinin kendisine ya da başkasına zarar vermeyecek şekilde Allah’a veya başkalarına karşı öfke ifadelerine izin verin.

• Travmatik olaylardan sonra yaşadıklarını anlamlandırmak için herkesin kendi cevaplarını bulması gerektiğini vurgu- layın.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

• Uygunsakişiylebirlikteduaedin,ibadetleriniyapmasına teşvik edin.

Yapmayın

• Kişisizdendestekalmakistemiyorsabaskıyapmayın.

• Çokiyibirnedeninizolmadığısürecegizlilikkuralınıçiğne- meyin.

• Vaaz/öğütvermeyin.

• Ayrıntılıvedetaylıanalizyapmasınıistemeyin.

• Kişinin ne söyleyeceğini ya da neye inanacağını bildiğinizi varsaymayın.

• İnançlarıyla ilgili tartışmaya girmeyin veya sizin gibi inan- ması için kişiyi ikna etmeye çalışmayın.

• Kişinin; din, yaşam, ölüm, ölümden sonraki yaşam veya gü- nah hakkındaki inançlarının sizinkiyle aynı olduğunu var- saymayın.

• Düşüncelerinizi ya da kendi inançlarınızı onlara dayatmaya çalışmayın.

• Afetzedeyi dinleyin ve kendi inançlarınızı ona empoze et- meye çalışmayın.

• Başka birine ne yapması gerektiğini veya problemlerini na- sıl çözeceğini söylemeyin.

• Kendibecerileriniziabartmayın.

• Siziniçinnekadaranlamlıolursaolsun,kişiiçindeanlamlı olduğunu bilmiyorsanız, teolojik olarak tarafsızlığınızı ko- ruyun.

• “Allahböylebirşeyinolmasınanasılizinverebilir?”gibiso- rularayanıtvermeyeçalışmaktankaçının.Allah’ıniradesi- niveyainsanlarındurumlarınıaçıklamagirişimleri,yardım etmektençokkişiyikızdırabiliryadakafasınıkarıştırabilir.

• Afetzedelere beylik laflar veya klişelerle karşılık vermeyin. “Her şey iyi olacak.”, “Allah’ın takdiri böyleymiş.”, “Şükret- mek lazım.” vb.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

• Kişiyidavranışlarıveduygularındandolayıyargılamayın.

• Yaşanantravmatikdurumsonrasındakendisiniyeniden suçlamasına yol açacak eylemlerden kaçının.

Kaynakça

Deloso,L.(2018).Spiritualityinsurvivorsofnaturaldisasters:Un- derstanding the needs and improving the care (Unpublished master’s thesis). Arcada University, Helsinki.

Erdener,M.(2019).Afet alanındaçalışan profesyonellerinpsikolojik dayanıklılıkveikinciltravmatikstresdüzeylerininincelenmesi(Yayın- lanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.

Emotionalandspiritualcareindisastersinstructorguide(2006). Church World Service, Emergency Response Program, New York.

Hansen, P. (2018). Training in psychological first aid for red cross and red crescent societies: Module 2. Basic PFA. Kopenhag:International Fe- derationofRedCrossandRedCrescentSocietiesReferenceCentre for Psychosocial Support.

Hansen, P. (2018).Aguidetopsychologicalfirstaidforredcrossand red crescent societies. Kopenhag: International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies Reference Centre for Psychoso- cial Support.

Nationalvoaddisasterspiritualcareguidelines(2014). National Vo- luntary Organizations Active in Disasters, Washington.

Wiedemann, N. (Ed.). (2009). Community-based psychosocial support participant’sbook.Kopenhag:InternationalFederationofRedCross andRedCrescentSocietiesReferenceCentreforPsychosocialSup- port.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

AFETLERİNRUHSAĞLIĞIÜZERİNDEKİ ETKİLERİYLE BAŞA ÇIKMA STRATEJİSİ OLARAK KADER İNANCI

ÖmerFarukSÖYLEV1

Giriş

Afet olaylarından etkilenen bireylerin yaygın olarak yaşadık-ları ruhsal sorunlarla başa çıkma stratejisi olarak kader inancını konu edinen bu çalışmanın odağını, afet ve inanç arasındaki iliş- kinin din psikolojisi yaklaşımlarıyla incelenmesi oluşturmaktadır. Afetlerden etkilenen bireyler yaşadıkları olağanüstü durumların kendilerinde meydana getirdiği travmatik etkileri hafifletmek yada tümüyle onlardan kurtulabilmek için öncelikle olup biteni an- lamlandırmaya ve yaşadıkları olumsuzluklarla başa çıkmaya ça- lışırlar. Afetlerin ruh sağlığı üzerindeki etkileriyle baş edebilmek için insanların yaygın olarak yararlandığı desteklerden birisi dinî inançlardır. Çünkü dinler, müntesiplerine hayatı derinden etkile- yen travmatik olayları anlamlandırma süreçlerinde pratik ve çok önemli varoluşsal çözümlemeler sunarak güçlü psikolojik destek sağlamaktadırlar.

Ülkemizde afet ve din ilişkisini açıklamaya çalışan literatür in- celendiğinde ilk kapsamlı çalışmaların 17 Ağustos 1999 Marmara (Gölcük) depreminden sonra yapıldığı görülür. Bu süreçte deprem olgusunu dinî açıdan araştıran çalışmalar artmıştır. En çok dikkat çeken çalışma Talip Küçükcan ve Ali Köse imzasıyla 2000 yılında İSAMtarafındanyayınlanan“DoğalAfetlerveDin”isimliaraştır-

1 Dr. Öğretim Üyesi, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, DinPsikolojisiBD.

ofsoylev@hotmail.com

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

madır. Marmara depremi üzerine psiko-sosyal incelemelerin ya- pıldığıaraştırmada17Ağustos1999Marmaradepremiörneğinden hareketle, afetzedelerin bu felaketi nasıl algıladıkları, hangi güç- lere atfettikleri, depremi açıklarken hangi kavram ve referansları kullandıkları ele alınmakta; kayıpların neden olduğu ruhsal çö- küntülerle başa çıkmada dinî inanç ve ritüellerin etkisi araştırıl- maktadır (Köse & Küçükcan, 2000).

MakaleolarakkalemealınandikkatçekiciçalışmalariseNaci Kula’nın depremi algılama ve dinî başa çıkmaya dair çalışmalarıdır. Kula,“DepremveKıyametBenzetmesi”başlıklıilkçalışmasında; 15-17Eylülve27-29Ekim1999tarihleriarasındadepremdeönemli ölçüdezarargörenSakaryaveKocaeliillerindedepremiyaşayan vatandaşlarla mülakat yöntemiyle görüştüğü depremzedelerin, depremi nasıl yaşadıklarını, nasıl değerlendirdiklerini, karşılaştık- ları sorunların ne olduğunu tespit etmeye çalışmıştır. Deprem böl- gesindedepremzedelerleyapılangörüşmelerdesorularaverilen cevaplararasında100kişiden82kişinindepremikıyametebenzet- mişolmasıdikkatiçekiciveüzerindedurulmasıgerekenbirkonu olarak değerlendirilmiştir (Kula, 2000).

Kula, “Deprem ve Dinî Başa Çıkma” başlıklı diğer makalesinde ise 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinde depremzedelerin dep- remanındayaşadıklarıstreslidurumlabaşetmedenetürdinîbaşa çıkma tarzlarına başvurduklarını araştırmıştır. Araştırmacı dep-rem bölgesinde mülakat yöntemiyle görüştüğü 200 depremzede- nin ifadelerinden hareketle elde ettiği istatistiki veriler ışığında çözümlemeler yapmıştır. Elde edilen en önemli sonuç süreç dâhi- linde dinin bir başa çıkma metodu olarak kullanıldığının gözlem- lenmiş olmasıdır. Buna göre başvurulan dinî başa çıkma metodları arasında, her türlü problemin çözümünde kullanılan aktif ve an- lamlı bilişsel başa çıkma davranışı olan dua, olumlu dinî başa çık- ma davranışı olarak ilk sırada yer almaktadır. Daha sonra sırasıyla kelime-işehadetyadatekbirvesalavatgetirerekmanevidestek

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

elde etme, ölüm ve ahireti düşünerek Allah’a kavuşma arzusuyla psikolojik gerginliğini, çaresizliğini aşmaya çalışma, Kur’an okuma ve namaz kılmak suretiyle Allah’tan yardım isteme ve rahatlama- ya çalışma diğer dinî başa çıkma yöntemleri arasında gösterilmiş- tir. Yapılan araştırmada dikkat çeken başka bir sonuç ise görülen bu olumlu dinî başa çıkma davranışları ile birlikte olumsuz dinîbaşa çıkma davranışlarının da tespiti olmuştur. Araştırmaya göre olumsuz dinî başa çıkma davranışları içerisinde yaşanılan olayın sorumlusuolarakTanrı’yıgörmeveO’nakızmadavranışlarıçok az oranda yer almaktadır. Ancak esas dikkat çekici sonuç, deprem- zedelerin büyük bir çoğunluğu tarafından depremin Allah’ın bir cezası olarak değerlendirilmesidir (Kula, 2002).

Literatürde konuyu psiko-sosyal açıdan ele alan çalışmalara kader perspektifini ekleyen araştırmalar da bulunmaktadır. Kader algılarının terapik değeri ve ruh sağlığı üzerindeki etkilerinin in- celendiği öncü niteliğindeki bir çalışma, Faruk Karaca tarafından yayınlanmıştır (Karaca, 2006). “Kader Algısı-Ruh Sağlığı İlişkisi Üzerine Empirik Bir Araştırma (Farklı Kader Algılarının Psikote- rapik Değeri Üzerine)” isimli bu makalede Karaca, kader inancını çeşitli İslam ekolleri açısından değerlendirerek psikoterapik sü- recin pek çok noktada kader inancıyla benzer yaklaşımlar ortaya koyduğunu vurgulamaktadır. 204 üniversite öğrencisi üzerinde yapılan bu araştırma bulgularına göre farklı algılamalara rağmen kaderinancınıninançlıkişilerindünyasınacanlılıkkazandırması ve hayatiyetini devam ettirmesi konusunda bir tür sigorta işlevi gördüğü sonucuna varılmıştır.

Saffet Kartopu tarafından hazırlanan doktora tezi literatürdeki diğer önemli çalışmalardan biridir (Kartopu, 2012). Kader algıları- na göre kaygı düzeylerinde farklılaşma olup olmadığını araştıran Kartopu, orta öğretimde okuyan öğrenci ve görev yapan öğret- menlerarasındantesadüfiyöntemileseçtiği376kişiüzerindeyap- tığıaraştırmasında;kaderalgısınınveolaylarıanlamlandırmada

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

kadere atfı kullanma biçiminin kaygı düzeyini belirleyen önemli etkenlerden olduğu sonucuna varmıştır.

Mazhar Oyanık “Afet Bilinci ve Kader İlişkisi”ni incelediği yük- sek lisans çalışmasını 2015 yılında tamamlamıştır (Oyanık, 2015). Araştırmacı Gümüşhane ilinde ikamet eden 385 kişi ile yüz yüze yaptığı görüşmelerde afet bilinci ile kader inançları arasındaki ilişkiyiaçıklamakamacıyla,kaderinancınınafetbilinçdüzeyleri- ni ne derece etkilediği ve katılımcıların ne düzeyde afet bilincine sahip olduklarını belirlemeye çalışmıştır. Araştırma sonunda afet bilinci ile kader ilişkisi, sorulan üç soruda tespit edilmiş ise de ge- nel anlamda bir ilişki tespit edilememiştir. Konuyla yakın alakası dolayısıyla Faruk Karaca danışmanlığında tamamlanan iki yüksek lisans tezinden de bahsetmek gerekir. Bunlardan ilki 2006 yılında tamamlanan “Kader İnancının Psikoterapik Açıdan Fonksiyonu” ismini taşımaktadır. Yusuf Kandemir tarafından yapılan bu araş- tırmada elde edilen bulgulara göre; kader algıları ile dindarlık ara- sında kuvvetli bir ilişki bulunmaktadır. Araştırma sonunda kader algısının insanların ruh sağlığını büyük ölçüde olumlu yönde etki- lediği sonucuna varılmıştır (Kandemir, 2006). İkinci çalışma ise Nu- run Nisa Kilit tarafından 2019 yılında tamamlanmıştır. Kilit “Kader Algısı-Psikolojik İyi Oluş İlişkisi Üzerine Bir Araştırma” başlıklı ça- lışmasında kader algısını üç boyutta ele almıştır. Mutezile; bireyin davranışlarını sadece kendisi ile ilişkili olarak anlamlandırdığı ka- der algısı, Cebriyye; sadece Tanrı ile ilişkili olarak anlamlandırdığı kader algısı ve Ehl-i Sünnet; hem kendisi hem de Tanrı ile ilişkili olarak anlamlandırdığı kader algısı. Çalışma, sosyo-demografik de- ğişkenlere göre kader algısında bazı farklılıkları ortaya koymakta- dır (Kilit, 2019). Araştırmacı çalışmasının sonunda kader algısının Tanrı algısı, kontrol odağı, yükleme teorisi, sorumluluk ve dua gibi olgularla birlikte incelenmesini teklif etmektedir.

Literatürincelemesindedegörüldüğüüzereafetler,inançlar-

lailişkilendirilerekanlamlandırılmaveizahedilmeyeçalışılırken

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

genellikle yaşanan olaylar kader inancı ile irtibatlandırılmaktadır. Pekçoktrajedivetravmayasebepolanafetolayınınnedenmeyda- na geldiği, neden kendilerine isabet ettiği ve artık nelerin yapılma- sı gerektiği gibi soruların cevapları aranırken öncelikle kader inan- cıdevreyegirmektedir.Budurumafetvekaderinancıilişkisinin açıklanmasını ve afet mağdurlarının ruh sağlıklarını tehdit eden unsurlarla baş ederken kader inancının nasıl bir manevi destek stratejisinedönüşebileceğininaçıklanmasınıgereklikılmaktadır. Hayatı derinden etkileyen afet gibi olağanüstü durumlar karşısın- da insanın dinî bir eğilim göstermesi ve yaşadıklarını anlamlan- dırmakiçindinselbilgiyebaşvurmasısıkçakarşılaşılanbirdurum- dur.Fakatafetlerinizahedilmesiveanlamlandırılmasındadinile ilişkisininkurulmasıoldukçakarmaşıkvetartışmalıbirkonudur. Çünkü zor bir süreçten geçen bireyler birbirlerinden çok farklı dinî tecrübeler, değişim ve dönüşümler yaşayabilmektedir. Literatürde afet-dinilişkisinielealanaraştırmalarmevcuttur.Ancakmanevi danışmanlık ve rehberlik açısından afetzedelerin yaygın olarak ya- şadıklarıruhsalsorunlarlabaşaçıkmaçabalarınahususenkader inancının hangi koşullarda manevi destek sunabileceğini konu edinen çalışmalara rastlanılamamıştır. Bu çalışmada afetleri anla- ma,açıklamaveonlarlabaşaçıkmakonusundadinîinançvetu- tumlarınetkisidikkatealınarakkaderinancındanmanevidestek olarakyararlanılabilmesiiçingereklikoşullarınortayakonulması amaçlanmaktadır.Belirlenenamacaulaşabilmekiçinbuaraştır- mada, nitel araştırma yöntemlerinden betimsel araştırma deseni ve literatür taraması modeli tercih edilmiştir.

1. AfetinRuhsalEtkilerivePsikolojikYardımTeorileri

Türk Dil Kurumu afet kavramını “doğanın sebep olduğu yı- kım”olaraktanımlamıştır.AFADtarafından2014yılındahazırla- nanAçıklamalıAfetYönetimiTerimleriSözlüğü’negöreiseafet, “toplumuntamamıveyabellikesimleriiçinfiziksel,ekonomik

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay”(Aldemir vd., 2014a, s. 23) olarak tanımlanmaktadır. Doğası gereği afetler, ani gelişen, yıkıcı sonuçları bulunan ve öngörüle- meyen felaket olaylarıdır. Felaketler insanları ve toplumu çeşitli düzeylerde etkileyerek gerçekleşir. Önemli bir ekonomik kayıp, sosyal bir talihsizlik, ölümcül bir hastalık, kaza, yaralanma veya ölüm gibi nedenlerle ortaya çıkan bir felaketin etki alanı, aile gibi küçük bir insan grubuyla sınırlı olabilir. Fakat sel, yangın, deprem- de binaların çökmesi, geçim kaynaklarının tahrip edilmesi, salgın hastalıklarveyagöçgibinedenlerleyaşananbirfelaketdurumuise topluluk düzeyinde gerçekleşir ve çok sayıda insanı etkileyebilir. Bazen de pandemi olayında olduğu gibi bütün dünyayı topyekûn etkisi altına alabilir.

Afetler genellikle doğadan kaynaklansa da insan kaynaklı ola- bilir.Deprem,sel,kuraklıkgibidoğalafetler,genelliklebüyükölçü- de can ve mal kayıplarına neden olur. Bununla birlikte yangınlar, ulaşım ve endüstri kazaları, terör, savaş, göç, salgın hastalık gibi insan kaynaklı afetlerin de doğal afetler kadar yıkıcı sonuçları ol- ması mümkündür. İster doğal ister insan kaynaklı olsun afetlerin bütün canlıları ve çevreyi olumsuz şekilde etkilediği görülür. An- cakafetlerinsebepolduğuyıkımlardanenfazlazarargörenleryine insanlardır. Afetlerden sonra toplumsal yapı ve işleyişte aksamalar meydana getiren, hayat kalitesini ciddi şekilde düşüren travmatik belirtilerin genel tabloya hâkim olduğu görülür. Afetin büyüklüğü ve ona maruz kalma düzeyleri oranında bireylerde ölüm, yaralan- ma, mal kaybı gibi trajik ve travmatik olaylar yaşanması ruh sağ-lığı üzerinde sarsıntılar meydana getirir ve genellikle davranış ve uyum sorunlarına yol açar (Köse & Küçükcan, 2000, s. 7). Afetlerin öncelikli zararları şüphesiz can ve mal kayıplarıdır. Fakat ilerleyen süreçtefizikselveruhsalhasarlardaortayaçıkmaktadır.Sadece

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

afeti doğrudan yaşayan insanlar değil, afetzedelerin aileleri ve ya- kınçevreleri,afetzedelereyardımedenkişilerveyaşananbu olaya medya yoluyla tanık olan bireyler de psikolojik sorunlarla yüz yüze gelebilirler.Afetesnasındayadasonrasındameydanagelenbuso- runlar,hafifstresdüzeyindentravmasonrasıstresbozukluğuna kadar geniş bir yelpazede ve birçok farklı seviyede gözlenir. Bu çe- şitliliğinnedenibireysel,toplumsalvegenetikfaktörlerbaştaol- mak üzere yaşanan travmanın şiddeti, süresi, yaşanma biçimi, tipi ve daha başka birçok etkenin farklı etki düzeylerinde belirleyici olabilmesidir. Sonuçta travmaya bağlı pek çok ruhsal bozukluk or- tayaçıkmaktadır.Bunlarınbirkısmıafetemaruzkalanlarındene- yimlediğitravmatikdurumlarladoğrudanilişkiliikenbirkısmıda dolaylıolarakilişkilendirilmektedir.Literatürdedoğrudantravma ile ilişkilendirilen ruhsal bozukluklar: Akut Stres Bozukluğu (ASB), Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ve Uyum Bozuklukları şeklinde sıralanırken, Dissosiyatif Bozukluk, Borderline Kişilik Bo- zukluğu, Konversiyon Bozukluğu, Somatizasyon Bozukluğu, Yeme Bozuklukları, Depresyon, Diğer Anksiyete Bozuklukları (yaygın anksiyetebozukluğu,panikbozukluğu,vb.)vePsikotikBozukluk- larisedolaylıolaraktravmaileilişkilendirilenruhsalbozukluklar arasında zikredilmektedir. Bu bozukluklara ait belirtilerin bazısı zamanlakendiliğindenortadankalkabilirkenbazılarıdaciddiso- nuçlar doğurur ve bunların bir kısmı kalıcı olabilir.

AkutStresBozukluğu(ASB)

Akut Stres Bozukluğu (ASB), DSM-IV’te aşırı travmatik bir stres kaynağıilekarşılaştıktansonrakibirayiçerisindeanksiyetebelir- tileri, dissosiatif belirtiler ve diğer belirtilerin görüldüğü durumlar olarak tanımlanmıştır. ASB bulunan kişi ölüm tehdidi ya da ger- çekölüm,ciddişekildeyaralanmaveyafizikselbütünlüğünkaybı tehlikesini yaşamış ya da tanık olmuştur. Kişinin bu duruma ya- nıtıaşırıkorku,çaresizlik,dehşetedüşmüşlükşeklindedir.ASB’de

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

belirtilerin2-30günarasındaortayaçıkıpkaybolmasıgerekmek- tedir.Belirtiler30gündensonradadevamediyorsatanıTravma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) olarak değiştirilir. Afet sonrasında bazı binalar nasıl çok ağır hasar görüyorsa, afetzedelerin bazıla- rı da diğerlerine göre ruhsal olarak daha ağır etkilenebilir. TSSB olaraktanımlananbudurumdamuhakkakprofesyoneldestekalın- ması gerekir.

TravmaSonrasıStresBozukluğu(TSSB)

Doğa kaynaklı afet ya da beklenmedik bir olayla karşılaşan ki- şilerde meydana gelebilen, aşırı korku, çaresizlik, tepkisizlik, içe kapanma, aşırı uyarılmışlık, olayı yeniden canlandırma gibi psi- kolojikdavranışvekaygılanışfarklılığıdurumlarıTravmaSon- rasıStresBozukluğu(TSSB)olaraktanımlanmaktadır(Aldemir vd., 2014b, s. 148). Bu durum bazı kişilerde çok yoğun yaşanabilir. Ancak psikolojik destek alarak zaman içinde normale dönebilmek mümkündür.TSSB’ninüçfarklıtürübulunmaktadır.Bunlardan ilki belirtilerin 3 aydan daha kısa süre devam ettiği akut TSSB, ikincisi belirtilerin 3 aydan daha uzun süre devam ettiği kronikTSSB ve üçüncüsü ise belirtilerin travmadan 6 ay sonra ortaya çık- tığı geç başlangıçlı TSSB’dir. Bir anksiyete bozukluğu olan TSSB’de tekrar yaşama, kaçınma ve aşırı uyarılma şeklindeki üç semptom demeti bir arada bulunur. DSM-IV tanısal ölçütlerine göre A kate- gorisi semptomlarından her ikisi de birey tarafından yaşanmakta- dır. Buna göre kişi ölüm tehdidi ya da gerçek ölüm, ciddi şekilde yaralanma veya fiziksel bütünlüğün kaybı tehlikesini yaşamış yada tanık olmuştur. Kişinin bu duruma yanıtı aşırı korku, çaresiz-lik, dehşete düşmüşlük şeklindedir. B kategorisi (yeniden yaşama semptom demeti) ölçütlerinden de en az birisi, C kümesi (kaçınma semptom demeti) belirtilerinden en az üçü, D kümesi (aşırı uya- rılmışlık semptomları demeti) ölçütlerinden en az ikisi var olma- lıdır.Bozuklukbelirginolaraktoplumsal,meslekiveyadiğerişlev-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

sellik alanlarında belirgin bozukluk ya da sıkıntıya yol açmalıdır (Uğurlu vd., 2003, s. 205).

Yerleşim yerini değiştirme (göç), aile yapısında dağılma, işsizlik ve barınma sorunları gibi afet sonrasında gelişen olumsuz yaşam olayları da psikolojik dayanıklılığın tükenmesine neden olmakta- dır. Felaketi izleyen günlerde insanların başlarına gelen felaketten başkalarını sorumlu tutulmaları ya da kendi kendilerini sorumlu tutmaları nedeniyle suçluluk duyguları içinde yaşanan travmanın artçı depremler gibi tekrarlandığı bilinmektedir. Travma sonrasın- dayaşananortamındestekleyiciolupolmaması,bireyinyardımağı ve destek kaynakları ve bireyin bu destek kaynaklarından yararla- nabilmesinin kolaylığı veya zorluğu travmanın etkisinin çabuk at- latılıp atlatılamayacağını, TSSB’nin kronikleşip kronikleşmemesini belirleyen önemli etkenlerdir (Bilgiç, 2011, s. 12).

Her türlü teknolojik gelişme ve bilgi birikimine rağmen dep- rem gibi doğal afetlerin meydana gelmesinin engellenmesi ya da durdurulması söz konusu değildir. Fakat afetlerden sonra insan ve toplum sağlığı üzerinde derin etkiler meydana getiren aksaklık ve yetersizliklerle başa çıkmak mümkündür. Afet olgusundan etkile- nenlerin yaşadıkları çaresizliklerle başa çıkmakta zorlandıkların- dan bu durum onlara psiko-sosyal yardım konusunu gündeme ge- tirir. Afetten etkilenenlere psikolojik yardımda onların başa çıkma kapasiteleri kilit bir rol oynadığından, yardım müdahalelerinde afetzedelerin psikolojik dayanıklılıklarını artıran yaklaşımlar ha-yati öneme sahiptir.

PsikodinamikTeoriler

Psikanalizin travmatik olayların psikolojik bozuklukların etiyo- lojisindeki rolüyle ilgili bakış açısı kimi araştırmacılar tarafından zamanzamaneleştirilmektedir.Ancakpsikanalizdikkatleincelen- diğinde,keşfedildiğiilkdönemlerdenitibarentravmatikyaşantıları anlamayavetedavietmeyeyönelikönemlikatkılarsağladığıgörül-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

mektedir.Psikanalizinkendikuramsalarkaplanınauygunolarak tanımladığıpekçokpsikoterapitekniğitravmayayöneliketkilibir müdahale için avantaj sağlamaktadır. İyi bir terapötik ittifak kurul- masıiçinterapisthastaetkileşiminaktarımkarşıaktarımçerçeve- sindeçalışılması,yönlendiriciolmadanhastanınkendianlatımını kurmasına izin veren bir tarzla seansların yürütülmesi, yaşanan olayların bilinç dışı etkilerinin tanımlanması ve söze dökülmesi için çabalaması,terapistingerçeğeulaşmakiçinenacıvericiolaylara bileşahitliketmektenkaçınmamasıpsikanalizitravmaçalışmala- rındaönemlibirseçenekhalinegetirmektedir(Dürü,2017,s.218).

Travmatik olayların psikoanalitik modeli, travmatik yaşantı-nın çözümlenmemiş iç çatışmayı harekete geçirdiği varsayımına dayanmaktadır. Freud, şiddetli travmaların tüm savunma düze- neklerini aşarak ağır, acı verici şekilde yaşandığını, bastırma sa- vunmasının yetersiz kaldığını, egonun bununla baş etme gücünün kalmadığını ileri sürmektedir. Freud’a göre, egonun aşırı yüklen- mesine neden olan travmayla ilk karşılaşan koruyucu mekanizma- nın zorlanması sonucu, bireyin doğal uyum kapasitesi yıkıma uğrar ve kişi, tekrar kompulsiyonu gibi ilkel savunma biçimlerine geriler. Tedavide rahatsız edici olay ya da olayların ruhsal dalgalanmalarla tekrar tekrar yinelenmesinde, olayı pasif olarak yaşamanın çare- sizliğinden kurtulup, travmatik olayı aktif olarak yeniden kurarak egoya uyumlu hale getirme çabası vardır (Bilgiç, 2011, ss. 12-13). Terapide suçluluk, kızgınlık ve çaresizliği katlanılabilir hale getir- mede düzeltici duygusal deneyim sunulabilmelidir. Travmadan et- kilenenkişininkendineyönelmişöfke,suçlulukgibiduygularını ait olması gereken yere yönlendirerek egoyla uyumun sağlanması ve benliğin güçlendirilmesi nihai hedeftir.

BilişselDavranışçıTeoriler(BDT)

TSBB’yi açıklamaya yönelik olarak birkaç bilişsel kuram çer- çevesindefarklıaçıklamalaryapılmıştır.Yapılanaçıklamalarınbi-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

rinde, TSSB’nin kişinin var olan şemaları ile tehdit edici olay sıra- sındaki algısını örtüştürme ve travmaya bağlı gelişen uyarılma ile kişinin bunu normal düzeyde tutma isteği arasındaki çatışmadan kaynaklandığıilerisürülmüştür(İzci&Ünveren,2017, s. 34).Başka bir açıklamada travmatik olayın kişinin kendisine ve dünyaya iliş- kinoluşturduğubilişselşemalarıbozduğu,buyüzdenşemalaryeni- den yapılanırken içlerinde olumsuz ve uyumsuz inançların da yer almaya başladığı öne sürülmüştür (Bilgiç, 2011, s. 13). Bilgi işleme teorisyenlerine göre, TSSB’nin bilgi işlemedeki kusurdan ileri gel- diği öne sürülmektedir. Buna göre travmatik deneyimin yaşandığı andaki uyaranlara ait bilgi sözel, davranışsal ve fizyolojik tepkiler olarak kişinin belleğinde “korku yapıları” olarak yerleşmekte, kişi benzeriolayıyenidenyaşadığındabubellekbölgesiaktiveolmakta ve bireyin tehlikeli durumlardan kaçınmasını sağlamaktadır. Trav- ma sonrasında bireyin temel varsayımları zedelendiği hâlde insan- lar sıklıkla güvenli ve anlamlı bir dünya inancını sürdürmektedir (İzci & Ünveren, 2017, s. 34). Başka bir bilişsel teori de kişinin ken- disine ve dünyaya yönelik sahip olduğu temel varsayımların sarsıl- masını temel almaktadır. Bu teoriye göre insanların temel varsa- yımlarının merkezinde; dünyanın iyi ve güvenli bir yer, dünyadaki olayların anlamlı, kişinin kendisini değerli bir varlık olarak algı- laması yer alır. Bu varsayımlar kişinin dokunulmazlık (kendisinin başına kötü olaylar gelmeyeceği) inancına yol açar. Travmatik olay ise bu dokunulmazlık algısını sarsar, kişiyi tehlike ve ölüm tehdidi ile yüzleştirir. Bu ani karşılaşma bazı kişilerde travmaya yönelik anlamlı ve kabul edilebilir bir açıklama bulamama veya dünyanın güvenli ve adil ve düzenli bir yer olduğuna yönelik varsayımların yıkılması sonucunu doğurur. Yine başka bazı teoriler travmatik olayın bilişsel işlevler üzerine yaptığı değişiklikten ziyade kişinin hali hazırda sahip olduğu işlevlerinin belirleyici olduğunu savu-nur. Bu teorisyenler travmatik bir olayın ruhsal sorunlara yol açıp açmayacağınınolayınalgılanmasıylabağlantılıolduğunuönesür-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

müşlerdir. Bu düşünceye göre travmatizasyon olayın şiddeti ile baş edebilecek baş etme kaynaklarının olmadığı algısından kay- naklanır.Aynışekildeatıf/yüklemeteorileritravmatikolaymey- dana geldiğinde insanların bunu anlamak, kestirmek ve kontrol edebilmek için çevrelerine ve yaşadıkları olaylara yönelik atıflarda bulunduğunu ve kişinin yaptığı atfın niteliğinin onun olaya nasıl tepkivereceğinibelirlediğinisavunur(Bilgiç,2011,ss.13-14).

Bireylerinzorzamanlarındaruhsalmukavemetleriniartırmak içinençokbaşvurduklarıyollardanbirinindedinolduğu,afetler- le başa çıkma gayretlerinde dinî inanç ve uygulamalara geçmişten berimüracaatedildiğisöylenebilir(Astinvd.,1993).İnsanlarafet esnasında ve sonrasında din konusunda duyarlı hale gelmektedir. Afetsebebiyleortayaçıkanzorlukvekaygılarinsanlarındineyö- nelmesinihızlandırmaktadır.Dininetkisiüzerineyapılanaraştır- malardaafetlerdentravmatikşekildeetkileneninsanlarınbüyük oranda dine yöneldikleri tespit edilmiştir (Overcash vd., 1996; Te- deschi & Calhoun, 1996; Kula, 2000; Schuster vd., 2001; Okumuş, 2002, s. 340). Aslında insanların çoğunda, kendilerini aciz bırakan felaketlerkarşısındadineyönelmeveilahibiryardımabaşvurma eğilimininkendiliğindenortayaçıkmasısıkçagözlemlenenbirol- gudur(Hökelekli,1993,s.87).Kur’an’dafıtratıgereğiinsanınbutür olağanüstü hâllerde daima bir yaratıcı güce sığındığı ve üstesin- dengelemediğiağıryükvemusibetlerikaldırmasıiçinşuurlarının derinliklerinden veya açıkça Allah’a yönelik yakarışlarına dikkat çekilmektedir (Yûnus, 10/12). Dinî inançlar, deprem gibi olağanüs- tüdurumlarkarşısındaadetainsanıntutunabileceğibirdalveya sığınabileceğibirlimanişlevigörmektedir.Ziradinin,afet,yıkım, ölüm,kayıpgibinedenlerinortayaçıkardığıtemelvaroluşsalkay- gıları gideren tatmin edici cevapları, psikolojik sağlamlığı güçlü şekilde desteklemektedir. Konuyla ilgili literatür din ve manevi- yatın travma mağdurları üzerindeki olumlu etkisini destekleyecek yeterliverivekanıtsunmaktadır(Bryant-Davisvd.,2012).

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Fakatafetlerdensonraherkesinaynıderecededineyöneldiğin- den bahsetmek doğru olmaz. Afet gibi olağanüstü ya da acil du- rumlar esnasında ve sonrasında insanların dinî eğilimlerinde ge- nellikle bir yükseliş görülmekle birlikte süreç her zaman bu yönde ilerlemez. Bazen de afet olaylarında olumlu bir dinî başa çıkma gerçekleştirilemez ve mevcut dinî yönelimler bile olabildiğince azalabilir hatta dinî değerlere saldırıya varan bir süreç başlayabi- lir. Yaşanılan sıkıntı ve sorunların kaynağını Allah’a atfetmek su- retiyle kişi kendini rahatlatmaya çalışır. Ancak olumsuz dinî başa çıkma metotları bireyin beden ve ruh sağlığını olumlu değil; olum- suz etkilemektedir (Kula, 2002, s. 250). Bu tür durumlar "Niçin ben seçildim? Neden ben?" gibi kaderle ilgili varoluşsal kaygıların or- taya çıkmasıyla başlar ve birey kendisini, çevresini ya da Tanrı’yı sorumlu tutma ya da suçlama eğilimine yönelebilir (Peker, 2008,s.249).Böyledurumlardakişidecezabeklentisioluşurvegerek- li manevi desteğe ulaşılamadığında din değiştirme ve intiharlara kadar varan bir süreç yaşanabilir. Çünkü sorumluluk hissi suçluluk duygusuna, suçluluk duygusu kızgınlık ve öfkeye, öfke de ruhsal çöküntüye dönüşür.

2. Afet-DinİlişkisiveAtıfTeorisi

Din,insanlarınbireyselyaşantılarındakiolaylarvesosyalçev- relerindekidünyaarasındakiilişkihakkındainançvedeğerlersis- temi önermesi bakımından, insan hayatının önemli bir parçasıdır. Çünkü dinler genellikle belirli olayların neden gerçekleştiğine dair kapsamlıaçıklamalardabulunur.Yaşamserüvenleriboyuncain- sanlarzamanzamanafetgibitravmatikolaylarlakarşıkarşıyaka- lırlar.Acıvetravmalaranedenolanbuolaylarındeğerlendirilme- siveyorumlanmasındainanç,dinîaçıklamaveuygulamalarayer verildiğiölçüdeafet-dinilişkisisözkonusuolmaktadır.Herhangi bir afet olayı ile ilgili afetin meydana gelme sebebi, vukuunda ne- lerinyapılmasıgerektiğiveafetlerdennasılkorunulabileceğigibi

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

konuların dinî inanç ve metinler çerçevesinde değerlendirilmesive açıklanması, afet - din ilişkisinin kurulmasını gerektirmektir. İnsanoğlu afetleri anlamlandırmak ve bunlarla başa çıkmak için jeoloji, jeofizik, meteoroloji, sismoloji vb. pek çok bilim dalının ve- rilerinden hareketle afet öncesi, anı ve sonrası hakkında ayrıntılı bilgiler edinebilmekte, yıkıcı etkileriyle başa çıkmak için çareler aramaktadır.

Diğerbilimdallarıgibiafetlerianlamavebaşaçıkmayollarını aramadainsanlarınençokmüracaatettiğikadimyollardanbirisi dedinîyönelişveaçıklamalardır.Dinpsikolojisialanındayapılmış olan bazı çalışmalar, ümitsizliğe ve çaresizliğe neden olan afet gibi olaylarkarşısındainsanıngenellikledinselaçıklamayöntemleri- ne ve dinî pratiklere başvurduğunu ortaya koymaktadır. Psikolog- lar, özellikle dinî inancın bir bütün olarak bireylerin psikolojileri üzerindeolumluetkilerbıraktığıgerçeğinedikkatçekmiştir.Afet gibi travmatik bir deneyimden sonra, mağdurlar üzerinde dinî açıklamaların olumlu etkisi olabileceğinden bireylerin yaşadığı sorunlarla mücadele etmede din, önemli bir motivasyon kaynağı- dır(Bryant-Davisvd.,2012).Dindarolmayaninsanlariçintravma sonrası stresle başa çıkma sürecinde bir seçenek olmasa da çeşitli dinîritüellerveinançlardindarinsanlarınstreslebaşaçıkmaları- nayardımcıolur.İnsanlartravmabaşlamadanönceiçindebulun- dukları dengeli ruh haline geri dönebilmek için travmalarıyla başa çıkmanın kendilerine uygun yollarını bulmalıdır. Afetlerle ilgili yapılanaraştırmalardadinîbaşaçıkmasürecindeöncekidinîbiri- kiminönemininaltınıçizilmektedir.Yinebuçalışmalarınönemli bulgularındanbirisidemanevibirikiminafetsonrasıgelişenşok anındaverilentepkininolumluolmasıüzerindeetkiliolduğuko- nusundadır (Eryücel, 2013, s. 64). Sadece afetler için değil insanın hayatıboyuncabütündavranışlarındaçalışma,tedbir,tevekkül, irade, kader ve kaza gibi değerlerin önceden dikkate alınmasını hatırlatmaküzereKur’an’da;işlediklerigünahlar,yaptıklarıkö-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

tülükler ve ahlaki yoksunlukları sebebiyle helak edilen pek çok kavimden bahsedilmektedir. Deprem, sel, tufan, fırtına gibi afet- lerin cezalandırılmayı hak eden toplumlar üzerine helak aracı olarak gönderildiği, kıssalarla detaylı bir şekilde anlatılmaktadır. Toplumların çöküşü ve yok edilmesinde önemli rol oynayan afet- lerle ilgili Kur’an’daki anlatımların günümüzde yaşanan afetlerin öncesi, afet esnası ve sonrası yaşananlarla ilişkilendirilerek açık- lanması ve yorumlanması oldukça kritik ve tartışmalı konular olup afet olaylarından etkilenenlerin psiko-sosyal durumu, son derece hassas ve özenli bir yaklaşımın esas alınmasını gerekli kılmaktadır. Kur’an’da geçen ve insanın afetler karşısındaki tavrını belirlemeyi amaçlayan söz konusu öğretiler, din psikolojisinde genellikle atıf (yükleme) teorisi bağlamında ele alınmaktadır.

Atıfteorisinegöreinsanlar,yaşadıklarıtecrübelerianlamayave anlamlandırmaya çalışırken genellikle dinî ya da dinî olmayan atıf- larda bulunmaktadır. Dinî atıflar konusu din psikolojisi ve ilahiyat ilimlerinin kesişme noktasında bulunmaktadır. Dinlerin önemli bir niteliği, olayların nedensel açıklamalarını yapmak ve insanların yaşadığı varoluşsal problemlere hazır kalıp çözümler sunmaktır. Afet sonrasında da insan ilk olarak olup biteni anlamlandırma, ya- şadığı olayları izah etme çabası içine girmektedir. Atıf teorisi, bi- reylerin bu olayları psikolojik açıdan nasıl açıkladığı üzerinde du- rur(Yaparel,1994,s.275).Dindesözkonusuteoriyebenzerşekilde insanlığın başına gelen anlaşılması ve açıklanması güç olayları açıklamakta, belirsizlik ve anlamsızlığın meydana getirdiği kaygıyı dindiren cevaplar sunmaktadır. Bu açıdan atıf teorisi ile din arasın- da fonksiyonları bakımından yakın benzerlik bulunmaktadır. Dinî atıflar, insanın istemediği hâlde yaşamak zorunda kaldığı olayları açıklamaklakalmamakta,aynızamandaonaruhsalbirdinginlik ve sükûnet de vermektedir (Demir, t.y., ss. 185-186). Dolayısıyla yaşanılan sıkıntılar ve afetler karşısında insanı teskin etmede dinî inancınveatıflarınçokönemlibirrolüolduğusöylenebilir.İnsa-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

nın yaşadığı olaylara anlam verme ve birtakım sebepler atfederek etrafında olup bitenleri açıklama çabası onun kaygıdan kurtulmave nihai anlamda mutluluk arayışı olarak değerlendirilebilir.

Eğerbirey,etrafındaolupbitenlerebiranlamverebilirse,çev- reye uyum sağlayabilir. Aksi takdirde kendini boşlukta hisseder ve psikolojikrahatsızlıklaryaşayabilir.Ortayaçıkanböylebirtablo, evrenileolanuyumumuzualtüstedebilir(Gürses,2008,s.360). Afet olgusu karşısında Tanrı- evren ilişiklisini anlamak için, tarih boyuncadinlervefelsefisistemlertarafındanfarklıeğilimleriiçe- rençeşitliaçıklamalaryapılmıştır.Literatürdeafetlerinİslamdini açısından nereye yerleştirileceği konusunda çok farklı görüşler bulunmaktadır. Afet-din ilişkisi çerçevesinde üzerinde görüşler bildirilenkonulargenelliklekaderinancıetrafındakümelenmek- tedir.Afet-kaderilişkisiileilgilikadimsorularafarklıparadigma- lar tarafından verilecek cevaplar afet ve din arasındaki ilişkinin de düzenleyicisi olacaktır.

3. BaşaÇıkmaStratejisiOlarakKaderİnancı

“Yıkım, can ve mal kayıpları ve travmalara neden olan afet gibi olağanüstü olayların meydana gelmesi Allah tarafından insanlara verilen bir ceza mı yahut bir ikaz mı ya da doğa kanunlarına göre gerçekleşen dinle ilgisi bulunmayan bir doğa olayı mı yoksa Al- lah’ın insanlar için önceden takdir etmiş olduğu ilahi bir kader mi, ölümlerin, yıkımların, kayıpların, acıların, travmaların sorumlusu kim, birey mi, toplum mu, Allah mı?” gibi sorulara insanlık tarihi boyuncacevaplar aranarak başa çıkma mekanizmaları geliştirilme- ye çalışılmıştır. Afetlerden sonra sosyal desteğin yanı sıra “anlam bulmak” tüm insanlar tarafından kullanılan en önemli başa çıkma mekanizmasıdır. Kader inancı çerçevesinde afetlere anlam bulma, yaygın olarak müracaat edilen yollardan biridir. Ancak afet ve ka- der arasındaki ilişkinin hassasiyeti, kader inancının gerek teolojik yorumlarınıgereksepsiko-sosyalarkaplanınıanlamayımümkün

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

kılan bir strateji içinde ele alınmasını gerektirmektedir. Zira kader konusunda yapılan teolojik-bilimsel tartışmalar tamamlanmış de- ğildir. İnsanlar kader inancını bilgi birikimleri, kişilik özellikleri, eğitim durumları, hayat tecrübeleri vb. pek çok faktörün etkisiyle farklı şekilde algılamakta ve yorumlamaktadırlar.

Olağanüstü durumlar karşısında kaderle ilgili dinin kendisine verdiği kalıplardan birini kullanması, bireyin ruhsal durumunu dao istikamette etkilemektedir. Olumlu dinî başa çıkma stratejisinde stres meydana getiren bir olay deneyimlendiğinde Allah’ın kişiye nasılyardımedeceğinitecrübeetmeyeodaklanmasözkonusuyken olumsuzda ise Allah tarafından cezalandırılmayı hak edecek ne ya- pıldığı düşünülür. Olumlu dinî başa çıkma stratejisi, zorluklara kar- şı mukavemeti ve psikolojik iyi oluşu desteklerken olumsuz başa çıkma stratejisi suçluluk, utanç, öfke ve ruhsal çökkünlüğü arttır- maktadır. Felaketin meydana getirdiği problemlerin uyardığı öfke, kaygı ve aşırı gerginlik haliyle olumlu başa çıkamayan insanlarda kendini değersiz görme, peşin hüküm, kin, nefret gibi negatif/ olumsuz duygu ve tutumlar tezahür edebilir ve bu kişilerde uyum bozukluğu ortaya çıkar. Buna göre; afet olaylarından sonra afet gerçeğini yansıtmayan, travmanın sıcaklığı henüz soğumamış ve daha yaralarını saramayan insanları ilzam edecek şekilde, intikam, ceza, azap vb. ilahi tehdit yaklaşımlarıyla yapılan dinî atıf/yükle- meler ve insanların bir kısmını suçlama, ötekileştirme ve günah- kâr gösterme çabaları Allah’ın Sabır, Rahman ve Rahim gibi isim- lerine uygun düşmediği gibi bireylerin de beden ve ruh sağlığını olumsuz etkilemektedir. Felaket olaylarını Allah’ın bir gazabı ya da cezalandırması olarak değerlendirmek Allah’a darılma, kızma ve O’ndan uzaklaşma gibi olumsuz durumları beraberinde getirebilir (Köse & Küçükcan, 2000, s. 81). Ayrıca çöküntü ve umutsuzluk gibi sırf olumsuz duygular kişiyi Allah’a yaklaştırmaz aksine uzaklaştı- rır. Hatta Allah’a isyan ve düşmanlık tepkilerini uyandırabilir (Bat- man, 2008, s. 32).

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

AfetdurumunuAllah’ınbircezasıolarakdeğerlendirmekdinî başa çıkma metotlarından biri olabilir. Yani psikolojik açıdan dene- yimlenenbirolayınAllah’ıncezalandırmasıolarakdeğerlendiril- mesi,başaçıkmanınbilişselboyutundayeralanolayaanlamver- me çabası olarak değerlendirilebilir. Bu şekilde birey tecrübe ettiği durumuanlamlandırarakbuanlamçerçevesindekendinceolaya yadasorunayaklaşmaktadır.BöyleceyaşananafetolayınıAllahta- rafındankendilerinegönderilmişbircezaolarakdeğerlendirmek suretiyle felakete bir anlam kazandırılmıştır. Hatta buna Kur’an’da helakedilişleribildirenpekçokkavminişlediğigünah,yaptığıkö- tülük,ahlakiyöndenyozlaşmalarıgibiyaşayışlarvecezalandırıl- ma şekilleri arasında kurulabilecek ilişki benzerliği gerekçe olarak sunulabilir.Ancakbutürdinîyüklemelerineksikveyüzeyseldinî bilgilerleyapıldığıaçıktır.Kur’an’dahelakedilentoplumlarınyok edilme sebeplerine ait açıklamalar dikkatle incelendiğinde, helak edilen toplumların helak olmasındaki ortak hususun, o toplumla- rın kendilerine gönderilen peygamberleri inkâr etmeleri, yalan- lamaları,onlarazararvermelerisebebiylegerçekleştiğianlaşılır. Hatta bazılarında peygamberlerinin böylesi inkârcı bir toplumu artık ortadan kaldırması yönünde duaları söz konusudur. Peygam- berimizinbuyöndebirduasıolmadığıgibiöncekidinlerileİslam da aynı değildir. Yani artık kıyamete kadar İslam’dan başka bir din ve peygamberimiz Hz. Muhammed (sas)’den başka bir peygamber gelmeyecektir. Hz. Peygamber’den sonra artık önceki kavimlerde olduğu gibi bir kavmin topluca helak edilmesi değil kıyamet söz konusudur. Kaldı ki, psikolojik açıdan da afetin sadece ilahi bir cezalandırılma olarak algılanması, gerek felaketi deneyimleyen afetzedelervebundanetkilenenlergerekseherhangibirşekilde afetten etkilenmese dahi aynı toplumda yaşadığı için diğer top- lum bireylerinde doğrudan ya da dolaylı olarak suçluluk duygusu, Allah’a güvenme ve yönelmede isteksizlik, kendileri dışında suçlu aramagibibazıolumsuzduygularıortayaçıkartabilecektir(Kula,

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

2002, ss. 253-254). Kısaca afetleri Allah’ın bir cezası olarak değer- lendirmek, onun meydana getirdiği zorluklarla başa çıkmayı ve ge- lişen durumlara uyum sağlamayı zorlaştırabilecektir. Çünkü böyle bir değerlendirme sonucunda bireyler genelde kendisinin ya da kendisi dışındakilerin suçlarının cezası olarak bu olayın gerçekleş- tiğini düşünebilecek ve böylece bireylerde oluşabilecek aşırı suç- luluk, günahkârlık, değersizlik, ümitsizlik, çaresizlik gibi duygular ruhsal travmayı derinleştirebilecektir.

Afet ve sıkıntıların insana verilmiş salt bir ceza olarak algı- lanması doğru değildir (Karaman, 2020, s. 914). İslam’daki kader inancı, afetleri Allah’ın insanlara verdiği cezalar olarak üzerinde sorgulama yapılmayan, olduğu gibi kabul edilmek zorunda olunan ve engellenemeyen olaylar olarak kabul eden görüşlerle örtüşme- mektedir. Ancak afetlerin bir kader olarak görülmesi ve Allah’ın birer ikazı olarak düşünülmesinin, afetler meydana gelmedenönce gerekli tedbirlerin alınmasına, onu doğuran nedenlerin ve koşulların incelenmesine engel olmadığı düşünülmektedir. Keza kader, inanıldığı durumda tedbirin bırakılacağı değil; aksine önce tedbirin alınıp sonra tevekkül edilmesinin istendiği bir olgudur. İslam âlimleri başlangıçtan itibaren afetlerin, Allah’ın koyduğu ya- salar çerçevesinde gerçekleştiğini ifade etmişlerdir. Bununla bir- likte Kur’an’da insanların başına gelen bazı felaket ve musibetler- de, onların kendi elleriyle işledikleri olumsuzlukların payının da bulunduğuna dikkat çekilmektedir (Şûrâ, 42/30). İnsanın hayatta karşılaştığı korku, deprem, üzüntü, hastalık, kıtlık gibi sıkıntılar, imtihan ve musibet kapsamında değerlendirilmektedir.

Psikolojik perspektiften bakıldığında ise kader inancının asıl fonksiyonu bütün bir dinî hayatı dinamik şekilde beslemesi ola-rak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim kader inancı önemli ölçüde psikoterapik işlevselliği de olan; çalışma ve güvenme, sığınma ve inanılan varlığın yardımını bekleme, en ümitsiz durumlarda dahi ümitvarolma,olumludurumlardaisekibirleniptedbirieldenbı-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

rakmama,herdurumdaAllahileilişkiyikesmeyipbilakisgüçlen- dirmegibidinîhayataçısındansondereceönemlifaktörlericanlı tutmaktadır (Karaca, 2006, s. 489). Bu yönüyle kader inancı, bireyi bir taraftan tehlike algıladığında kaygılarından arındırmak diğer taraftan güvenli hissettiğinde ise tedbirsiz bulunmaktan alıkoyan birtampongöreviüstlenipamaçveanlamduygususağlamaksure- tiyleolumludinîbaşaçıkmastratejisinedönüşmektedir.

Kader inancı bağlamında dinî inanç ile başa çıkma arasında üç boyutlu bir ilişkiden söz edilmektedir. İlk olarak kader inancı başaçıkmasürecinin“birparçası”olabilir.Suçluluk,kaygıveöfke gibiduygularınnedenolduğurahatsızlıklarakarşıbirtürtesellive yatıştırmavasıtasıolarakişlevgörür.Anlamavesorunlarınüste- sinden gelme noktasında kader inancı kendiliğinden devreye girer vesorunlarıyücemercilerehavaleetmedeinsanayardımcıolur. Özellikleafetgibitravmatikvetrajiktecrübelerkarşısındadinsel yorumlama ve telafiler olumlu neticelere yol açabilir. İkinci ola- rakkaderinancıbaşaçıkmaya“yardımcı”olabilir.Zirabuinanç, başa çıkma sürecini farklı tarzlarda şekillendirme gücüne sahip- tir.Kaderinancınınsadecetravmatikvetrajikproblemleriçözme konusundadeğil,aynızamandayoğunlukderecesifarklıpekçok bunalımlı dönemde de kişiyi ruhen destekleyici ve manen koruyu- cu bir unsur haline gelebildiğini söylemek mümkündür. Son olarak kaderinancıbaşaçıkmasürecinindoğalbir“ürünü”olabilir.Zira acıtecrübeler,insanıdinîbağlılıklarayöneltebilir(Batman,2008, ss. 23-24). Bireyin karşılaştığı sorunları aşarken daha fazla dindar- laşıyorolmasıkaderinancınınbaşaçıkmasürecininbirürünüha- line gelmesi şeklinde yorumlanabilir.

Hülasadin,dindarinsanakaderinancıaracılığıylaTanrı’ya ve

kadere atıf yapma seçeneğini sunmaktadır. Dindar birey, kadere atıf yaparak başa çıkamadığı olayların ağırlığından kurtularak, ruh sağlığını olumlu yönde desteklemektedir (Kartopu, 2013, s. 258).

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Sonuç

SonyıllardabütündünyayıetkisialtınaalanCovid-19pandemisi veülkemizdearkaarkayameydanagelendeprem,selgibidoğalafet- lerilekomşubölgelerimizdedevamedençatışmalarsonucuyaşa- nangöçlebirliktegelensorunlar,dikkatlerinolağanüstüdurumların yaygınlığıvetravmatiketkileriüzerinetoplanmasınasebepolmuş- tur.Butürolaylardansonrainsanlarınsıklıkla“dineyönelmesi”,ya- şanantravmaileilgiliolarakmaneviyatvedininyerihakkındailgi bekleyenbirçokaraştırmakonusunugündemegetirmiştir.Afetlerin ruhsağlığıüzerindekitravmatiketkileriilebaşaçıkmadadininetki- si,inançlarınpsikolojikiyioluşüzerindekietkisi,manevivedinîkay- nakların travmanın iyileşmesindeki yeri ve travma sonrasında ma- neviyat ve din, dinî inanç ve uygulamaların afetlerle mücadeledeki rolü gibi konular acil olarak çok yönlü araştırılmayı beklemektedir.

Afetlerin ruh sağlığı üzerindeki etkileri ile başa çıkmada kader inancının nasıl bir manevi destek stratejisi olabileceğine odakla- nan bu çalışmada kader inancının felaketlerin anlamlandırılmasıve zorluklarla başa çıkma sürecine olumlu katkıları incelenmiştir. Ayrıca kader inancının güçlü bir problem çözme fonksiyonu üstle- nerek kabullenme ve uyum sürecinde önemli bir rol oynadığını da eklemek gerekir. Bu yönüyle kader inancının, dindar bireyler için dinî başa çıkmanın çok önemli bir stratejisi olduğu açıktır. Araş- tırma sonunda ulaşılan sonuçlara göre afet sonrası travmayla başa çıkma çabaları sıklıkla manevi ve dinî unsurlarla özellikle de kader algılarıyla yakından ilişkilidir. Kader inancıyla ilgili algılar ve aynı manevi ve dinî faktörler, travma sonrası iyileşme sürecini hem kolaylaştırabilmekte hem de zorlaştırabilmektedir. Öyle ki, din ve manevi faktörlerin olumsuz kullanılması ruh sağlığını da olumsuz etkilemektedir. Dini inançlar kişiye, problemini anlama ve onun-la mücadele etme azmi verdiği ölçüde olumlu; psikolojik çatışma, öfke, utanç, umutsuzluk, güvensizlik, değersizlik duygularını bes- lediği ölçüde olumsuz etkiler yapmaktadır (Yapıcı, 2007, s. 94).

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Yurt dışında yapılan bazı çalışma sonuçlarına göre travma son- rası bireylerin iyileşmeleri için dinî, manevi kaynaklarını keşfede- bilecekleri güvenli bir grup ortamı sağlamanın hem psikolojik hem de manevi sıkıntıyı hafifletmede etkili olduğuna dair bazı sonuçlar elde edilmiştir. Ancak, afet sonrası psiko-sosyal destek bağlamın- da manevi yardım sağlayacak kişilerin “travma konusunda bilgili” olması gerekir. Öte yandan dinî açıklama ve öğretilerin acı çeken insanlara neler sunduğu, travmanın iyileşmesine yardımcı olabi- lecekleri yollar konusunda manevi danışman ve diğer ruh sağlığı profesyonelleri arasında daha yakın işbirliği için gerekli adımların atılması gerekir. Son olarak, dinin şifa veren, ayağa kaldıran, iyi- leştirici gücünden yeterince istifade edebilmek için, afet sonrası travmanın etkisiyle insanların dine yönelmesini dikkate alan ve maneviyatla bütünleşmiş terapötik müdahaleler konusunda çok yönlü ciddi araştırmaların artması gerekir.

Kaynakça

Aldemir,Ü.,Bozbey,M.,Duran,M.S.,Erbay,S.,Ergünay,O.,Ha- yır, A., & Kadirioğlu, F. T. (2014a). Afet. İçinde Açıklamalı Afet Yö- netimiTerimleriSözlüğü(s.23).T.C.BaşbakanlıkAfetveAcilDurum Yönetimi Başkanlığı.

Aldemir,Ü.,Bozbey,M.,Duran,M.S.,Erbay,S.,Ergünay,O.,Ha- yır, A., & Kadirioğlu, F. T. (2014b). Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB). İçinde Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri Sözlüğü (s. 148). T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı.

Astin,M.C.,Lawrence,K.J.,&Foy,D.W.(1993).Posttraumatic stress disorder among battered women: Risk and resiliency fac- tors.ViolenceandVictims,8(1),17-28.

Batman,E.(2008).Yaşamın Zorluklarıyla Başa Çıkmada Kaderİnan- cınınRolü [Yüksek Lisans Tezi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Bilgiç,S.(2011).TravmaSonrasıStresBozukluğuveAkutStresBo- zukluğuİleUyumBozukluğununKlinikAçıdanKarşılaştırılması [Tıpta Uzmanlık Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi.

Bryant-Davis, T., Ellis, M. U., Burke-Maynard, E., Moon, N., Counts, P. A., & Anderson, G. (2012). Religiosity, spirituality, and trauma recovery in the lives of children and adolescents. Profes- sional Psychology: Research and Practice, 43(4), 306-314. https://doi. org/10.1037/a0029282

Demir,R.(t.y.).AfetPsikolojisiveSosyolojisi.İstanbulÜniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.

Dürü, Ç. (2017). Travma ve Psikanaliz. TürkiyeKlinikleriPsikoloji- ÖzelKonular-AfetPsikolojisiÖzelSayısı,2(3),218-224.

Eryücel, S. (2013). Yaşam Olayları ve Dinî başa çıkma [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Gürses, İ. (2008). Yükleme Teorisi ve Din İlişkisi Üzerine Bir De- ğerlendirme.UludağÜniversitesiİlâhiyatFakültesiDergisi,17(2),359- 377.

Hökelekli,H.(1993).DinPsikolojisi.TürkiyeDiyanetVakfıYayın- ları.

İzci,F.,&Ünveren,G.(2017).TravmaSonrasıStresBozukluğun- da Bilişsel Davranışçı Terapi ve Göz Hareketleri ile Duyarsızlaştır- maveYenidenİşleme.BilişselDavranışçıPsikoterapiveAraştırmalar Dergisi, 6(1), 31-38.

Kandemir,Y.(2006).KaderİnancınınPsikoterapikAçıdanFonksiyo- nu [Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü.

Karaca, F. (2006). Kader Algısı-Ruh Sağlığı İli̇şki̇si̇ Üzeri̇ne Em- pi̇ri̇k Bi̇r Araştırma (Farklı Kader Algılarının Psikoterapik Değeri Üzerine).İslamiAraştırmalarDergisi,19(3),479-489.

Kartopu,S.(2012).KaygınınKaderAlgılarıİleİlişkisi–Kahraman- maraş Örneği– [Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Kartopu, S. (2013). Kaygının Kader Algıları İle İlişkisi-(Kahra- manmaraş Örneği). GümüşhaneÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi, 2(3), 238-260.

Kilit,N.N.(2019).KaderAlgısı-PsikolojikİyiOluşİlişkisiÜzerineBir Araştırma [Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Köse,A.,&Küçükcan,T.(2000). DoğalAfetlerveDin.İSAM.

Kula,N.(2000).DepremveKıyametBenzetmesi.UludağÜniver- sitesiİlahiyatFakültesiDergisi,9(1),352-360.

Kula,N.(2002).DepremveDinîbaşaçıkma.GaziÜniversitesiÇo- rumİlahiyatFakültesiDergisi,1(1),234-255.

Okumuş,E.(2002).TabiiAfetler,DinveToplum(MarmaraDep- remiÖrneği).İslamiAraştırmalarDergisi,15(3),339-373.

Overcash,W.S.,Calhoun,L.G.,Cann,A.,&Tedeschi,R.G.(1996). Coping with crises: An examination of the impact of traumatic events on religious beliefs. TheJournalofGeneticPsychology, 157(4), 455-464. https://doi.org/10.1080/00221325.1996.9914878

Oyanık, M. (2015). Afet Bilinci ve Kader İlişkisi: Gümüşhane Örneği [Yüksek Lisans Tezi]. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü.

Peker, H. (2008). Din Psikolojisi (3. bs). Çamlıca Yayınları. Schuster,M.A.,Stein,B.D.,Jaycox,L.,Collins,R.L.,Mars-

hall, G. N., Elliott,M. N., Zhou, A. J., Kanouse, D. E., Morrison, J.L., & Berry, S. H. (2001). A national survey of stress reactions af-ter the September 11, 2001, terrorist attacks. The New England JournalofMedicine,345(20),1507-1512.https://doi.org/10.1056/ NEJM200111153452024

Tedeschi,R.G.,&Calhoun,L.G.(1996).ThePosttrauma- tic Growth Inventory: Measuring the positive legacy of trauma. JournalofTraumaticStress, 9(3), 455-471. https://doi.org/10.1007/ BF02103658

Uğurlu,M.,Bakım,B.,Güveli,M.,Karamustafalıoğlı,K.O.,Soy-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

dal, T., & Ergüder, T. (2003). Afet Yaşantıları, Afet Psikiyatrisi ve BingölDepremiSonrasıRuhsalMüdahaleProgramı.DüşünenAdam, 16(4), 203-210.

Yaparel, R. (1994). Depresyon ve Dini İnançlar İle Tabiatüstü Nedensel Yüklemeler Arasındaki İlişkiler. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(1), 275-299.

Yapıcı, A. (2007). Ruh Sağlığı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindar- lık. Karahan Yayınları.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

2020 ELAZIĞ DEPREMİ: DEPREMZEDELERE MANEVİ DANIŞMANLIK VE REHBERLİK

SerapTURSUN1

Giriş

İnsanhayatındaanidengelişenolumsuzdurumlarhempsiko- lojikhemdefizikiaçıdansıkıntılaranedenolur.Yaşanılanolayın zorlukderecesinegöre,insanpsikolojisiüzerindetesirideoderece etkili olur. Kişinin fiziki ve manevi yönden güçlülüğü, bu tür du- rumlarla karşılaştığında daha bir önem kazanır. Hazırlıksız yakala- nılan bu durumlar karşısında maddi ve manevi yönden desteklen- mesi,kişininkendinitoparlayıphayatadevametmesikonusunda en önemli güç kaynağı olur.

Afetlerden sonra da hayat devam ettiğinden, kişi yaşadığı zor- lukları aşmak ve günlük yaşamını sürdürebilmek için yapılması gerekenler konusunda bazı çözüm yolları arama çabası içine girer. İnsanın karşılaştığı sorunları aşmada sorunun niteliğine göre fark-lı çözüm yolları mevcuttur. Eğer sorun sağlık ile ilgili ise öncelikle tıbbi, kanuna dayalı bir sorun ise hukuki, ruhsal bir sorun ise psi- kolojik, ruhsal ve manevi boyutu olan bir sorun ise manevi yönden çözüm arayışı gerçekleştirir (Kula, 2016, s. 45).Manevi danışman- lık, bireyin hastalık, engellilik, doğal afete maruz kalma (deprem, sel felaketi, yangın vs.), kayıp duygusu yaşama gibi zor durumlara maruz kaldığında ve yaşadığı zorlu yaşam koşullarında, yaşadık- larını anlamlandırma sürecine, dinî/manevi referanslardan ha- reketle çözüm yolları sunarak katkıda bulunan bir danışmanlık hizmetidir.Başkabirifadeylebireyinanlamlandırma,yorumlama

1 Manevi Danışman, Diyanet İşleri Başkanlığı.tursunserap9@gmail.com

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

yeniden inşa etme sürecinin desteklenerek, yaşadığı sorunun geli- şim ve olgunlaşması için bir fırsat gibi görülüp değerlendirilmesini hedefler (Ayten, Din ve Sağlık, 2018, s. 124)

1. AfetNedir?

Afet ve Acil Durum Yönetim Başkanlığı (AFAD) afeti, bir toplu- mun tamamı veya büyük bölümünde önemli derecede ekonomik, sosyal ve psikolojik etkiler oluşturan, hayatın günlük akışını sekte- ye uğratan ya da tamamen durduran, baş etme kapasitesinin çoğu zaman yeterli olmadığı durumlar olarak tanımlamaktadır (AFAD, 2014, s. 23).

İslam dininde afet, fıkıh ilminde açıklanmakla birlikte; bir in- sanınmüdahalesiolmadanoluşanzararlarıveinsanıniradesini ve muhakemesini bozan halleri ifade etmektedir (İslam İlmihali, 2020).Kur’an değişik doğal felaketlere işaret ederken bunların gökten kasırga, aşırı yağış ve benzeri veya yerin altından deprem, volkanik patlamalar gibi beklenmedik felaketlerin gelebileceğin- den bahsetmektedir (Seyyar & Yumurtacı, 2016, s. 4). Şimdi doğal afetlerdenbiriolandepremveoluşumşekillerinegöredepremçe- şitlerine bir göz atalım.

1.1. DepremNedir?

Deprem, yer kabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri or- tamları ve yer yüzeyini sarsma olayına verilen isimdir (İşçi, 2008,s.959).Geçmiştengünümüzedünyadanveülkemizdenörneklerini gördüğümüz, duyduğumuz, yaşadığımız deprem örnekleri vardır. Bugüne kadar farklı şiddetlerde depremler yaşandığı gibi dünya durdukça depremler yaşanmaya devam edecektir. İnsan hayatını en derinden etkileyen büyük felaketler arasında yer alan deprem- lerin gerçekleşeceği bilindiği hâlde nasıl çokça yıkıma ve can kay- bınanedenolduğu,herdevirdearaştırmakonusuolmuştur.Olu-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

şumşekillerinegöredepremçeşitlerişunlardır;

Tektonik Depremler; Yerin merkezine yakın olan levhaların hareketleri sonucu oluşan depremlerdir. En tehlikeli deprem türü olarak bilinir. Ülkemizde ve dünyada en çok görülen deprem çe- şididir, yeryüzündeki depremlerin %90’ı tektonik depremlerdir. Volkanik Depremler; Volkanik patlamalar sonucu oluşan deprem- lerdir. Daha çok aktif yanardağların olduğu Japonya ve İtalya gibi ülkelerde görülür. Ülkemizde yanardağ olmadığı için bu tür dep- remler görülmez. Çöküntü Depremler; Yer altı madenlerinin eri- mesiyle galeride meydana gelen çökmeler sonucu, (enerjileri az olduğuiçin)fazlazararayolaçmayandepremlerdir.Tsunami;Odak noktası deniz dibinde olan depremlerdir. Genellikle denize yakın yerlerde gerçekleşen oluşumlardır (İşçi, 2008, s. 951).

Türkiye’de görülen depremler tektonik depremlerdir. Sıcak lavların üzerinde hareket eden levhaların arasındaki sürtünmeden meydana gelir, sürtünmeler sonucu gerilme enerjisi birikir ve kı- rılmalar yaşayarak fay bölgelerinde büyük sarsıntılara neden olur. En yıkıcı depremler arasında yer alır, enerjisi büyük olduğu için sonucu da büyük olur.

1.2. Türkiye’deGörülenEnBüyükDepremler

OsmanlıDönemi'ndeilkbüyükdepremMarmaraDenizi’nde Adalar yakınlarında 10 Eylül 1509 yılında meydana gelmiştir. Dep- reminbüyüklüğüvemeydanagetirdiğiağırhasarsebebiylehalk arasında “Kıyameti Suğra/Küçük kıyamet” olarak adlandırılmıştır. Sonraki dönemlerde de çeşitli aralıklarla depremler yaşanmaya devam etmiş ve ağır hasarlar ve çok sayıda can kayıplarıyla sonuç- lanmıştır(AFAD,2018,s.17).

Cumhuriyet tarihinde yaşanan depremlerin en şiddetlisi 27 Aralık1939Erzincandepremidir.Türkiyetarihininenciddiza- rar veren depremlerinden biri olan Erzincan depremi ise dünya-dameydanagelenbüyükdepremlerdenbiriolaraksayılmaktadır.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Yaklaşık 33 bin kişi hayatını kaybetmiş, çok sayıda kişi yaralanmış, 116 bin civarında bina yıkılmıştır. 26 Kasım 1943 Ladik depremi; SamsunLadikilçesiyakınlarındameydanagelen7.2şiddetinde- ki deprem çok geniş bir alanı etkilemiştir.19 Ağustos 1966 Var-to depremi; Muş’un Varto ilçesinde meydana gelen deprem Tür- kiye’de tarihin en büyük hasarlarına yol açtığı depremlerden bir tanesidir, aynı yıl 2 deprem gerçekleşmiştir ikinci deprem ilkinden dahayıkıcıhasarlarvermiştir.17Ağustos1999Gölcükdepremi;17 Ağustos sabahı gerçekleşen Gölcük merkezli deprem büyük çapta can ve mal kaybınınyaşandığıson dönemlerde yaşanan en şiddetli depremdir. 18 bine yakın kişinin öldüğü 25 bine yakın kişinin de yaralandığı söylenmektedir. Son yüzyılın en büyük depremlerin- den biridir (Aktürk & Albeni, 2002, s. 1-18).

Yakın zamanda gerçekleşen bir diğer deprem 25 Ekim 2011Van depremi de önceki depremler gibi ağır kayıplara neden ol- muştur. Çalışmamızda adı geçen 24 Ocak 2020 Elazığ depremi; merkez üssü Elazığ’ın Sivrice ilçesi olmakla beraber, Elazığ ve Malatya şehir merkezleri başta olmak üzere yakın çevredeki bü- tün illerden hissedilmiştir. 41 vatandaşımızın hayatını kaybettiği 1607 vatandaşın yaralandığı, 45 vatandaşın sağ olarak enkazdan kurtarıldığı depremdir. 30 Ekim 2020 İzmir depremi; İzmir’in Se- ferihisar ilçesi açıklarında meydana gelen 6.6 büyüklüğündeki deprem nedeniyle 114 kişi hayatını kaybetmiş 135 kişi de yara- lanmıştır (AFAD, 2020)

2. AfetSonrasındaPsikososyalDestekÇalışmaları

Afet sonrası yapılan iyileştirme faaliyetlerinde yer alan sosyal hizmet alanlarından biri de psiko-sosyal destek hizmetleridir. İn- sanların yaşadıkları travma ve zorlu süreçlerden sonra yeniden yaşam normallerine dönebilmelerine yardımcı olmak amacını gütmektedir. Böylelikle bireylerin aniden değişen koşullar sonucu artanstresvekorkularınınazaltılıpkontrolaltınaalınmasınave

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

sosyal huzurun korunmasına da katkı sağlamaktadır (Aydın, 2014). Kızılay psikososyal desteği şöyle tanımlamaktadır;

“Afetsonrasıortayaçıkabilecekpsikolojiksorunlarınönlenmesi,aile ve toplum düzeyinde ilişkilerin daha sağlıklı hâle getirilmesi, afetten etki- lenenlerin normal yaşamlarına geri dönmesi sürecinde kendi potansiyel- lerinifarkederekgüçlenmelerininsağlanması,gelecekteortayaçıkması muhtemel afet veacil durumlarla başaçıkma, iyileşme, toparlanmabe- cerilerininarttırılmasıveyardımçalışmalarınakatkısağlamayıiçeren veafetdurumlarınınheraşamasında yürütülençokdisiplinlihizmetler bütünüolarakifadeedilebilir” (Türk Kızılayı, 2008, s. 1)

Afet sonrası manevi danışmanlık ve rehberlik sonrası uygu- lamalarına örnek olarak bazı ülkelerde gerçekleştirilen uygula- malar;

İngiltereveAlmanyaörnekleri

İngiltere; farklı dinlere mensup bireylerin yaşadığı bir ülkedir. Olası bir afet durumunda kilisenin yeri önemldir ve bu konuda ku- rumsal bir nitelik taşır, içinde gönüllülerin de bulunduğu ekipler hazırlanarak afetten olumsuz etkilenen bireylere yas danışmanlı- ğı, dinî danışmanlık ve dua hizmeti sunmak, kilisenin belirlenen hedefleri arasındadır. Almanya ise; diğer ülkelerle kıyaslandığında manevi destek hizmetlerinde çok daha örgütlü ve işlevsel olarak hizmet vermektedir. Almanya’da acil durumlara bağlı olarak kaza- zede veya afetzedelere yönelik özel manevi destek hizmetlerinin örgütlüyapılanması1990yılındabirkaçpapazınbirarayagele- rek itfaiye ve can kurtarma hizmetlerinde manevi destek çalışma grubununoluşturulmasıilemümkünolabilmiştir.Almanya’da acil durumlarda manevi destek hizmetinin ilgi alanları her geçen gün artmaktadır, mesela ameliyat öncesi ve sonrasında, ani çocuk ölümlerinde, intihar olaylarında aileye ölüm haberinin götürül- mesinde, olay sonrasında travmaların giderilmesinde manevi des- tekelemanlarınaihtiyaçduyulmaktadır,acilmanevidestekhiz-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

metlerinin ana hedefi vakit kaybetmeksizin olay yerine gitmek ve olumsuz durumlara maruz kalmış kişilere anında manevi teselli ve telkinde bulunmak ve böylece post-travmatik stres bozukluklarını önlemektir (Seyyar & Yumurtacı, 2016, s. 8-11).

3. DepremGibiDurumlarınİnsanPsikolojisiÜzerindekiEtkileri

İnsanoğlu hayatını sürdürürken bir düzen ve devamlılık ihtiyacı içindedir.Sahipolduğuimkanveşartlarındevametmesivemevcut kurulu düzenin bozulmamasını arzular, o nedenle bireyin yaşadığı kaza, hastalık, işlerin ters gitmesi gibi bazı olayları ve meydana ge- lenfelaketleriyaşantısındakidüzenvedevamlılığıtehditedenolay- larolarakalgılar(Karancı&Rüstemli,1999,s.58).Buduruminsanda bir karamsarlık ve umutsuzluk hâli oluşturabilir. Bireyin genel fiziki ve psikolojik durumu, yaşadığı can ve mal kaybı seviyesine göre de farklılıkgösterebilir.İştetamdabunoktadamaddivemanevidestek ekiplerini yanında bulması, onlarla beraber bulunduğu sıkıntılı du- rumdankurtuluphayatayenidentutunupmücadeleedebilmegücü- nü kazanabilmesi için büyük önem arz etmektedir.

Bu tür olayların insan psikolojisi üzerinde ortaya çıkardığı yeni durumlar, insanda yaşadıklarının ağırlığını hafifletecek bir arayış içinde olma hâlini doğurur, dolayısıyla insan sorgulama ile bera- ber; “bu stresli durumdan kurtulmak için ne yapabilirim, şimdi bana düşen yeni görevler ne?” diye sorgulamaya ve o zamana ka- dar bildiği başa çıkma yöntemlerini kullanmaya başlar. Özellikle o zamana kadar geçmişinde öğrendiği dinî ritüellerin içinden dua ile yaratıcıya sığınma, yaşananları bir sebebe dayandırma ve yüce ya- ratanın himayesine sığınma gibi duygularla dinî başa çıkma yön- temlerini kullanır. Dinin anlamlandırma ve teselli sunma yönünün yaşanılan bütün zor süreçlerde en işe yarar kalıcı çözümler sundu- ğu her devirde ortak kabul gören bir düşünce olmuştur (Eryücel, 2013: 63-66).

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

3.1. MusibetlereKarşıBaşaÇıkmaYöntemleriveDinîBaşa Çıkma

Tarih boyunca insanlar zorlu yaşam koşullarıyla mücadele ederken,kendibilgi,güçveyaimkanlarıylaüstesindengelemeye- cekleribirdurumlakarşılaştıklarında,başkalarındanyardımiste- mevesığınmaihtiyacıiçindeolmuştur.Öncelikleetrafındabera- beryaşadığıinsanlardanyardımisteyerekihtiyaçlarınıgidermeye yönelir. Fakat yardımına ihtiyaç duyduğu şey insan gücünün ve kapasitesininüzerindeisebütünvarlıklardangüçlüolanbiroto- riteyesığınmaihtiyacıduyar.Dininyegânegönderenivekoruyu- cusu olan Rabbimizin özellikle zor zamanlar yaşayan insanların hayatındakiyeride,insanlarınO’nunekadartanıdığıvegücüne ne kadar güvendiğiyle belli olur.

Başa çıkma konusunda bireysel farklılıklarda kullanılan yön- temler de etkili olmaktadır. Kişinin geçmişte yaşadığı olumlu veya olumsuz deneyimler, zor bir durumla karşılaştığında sergilediği tavır, geçmişte edindiği bilgiler, bireyi bu ani durumlar karşısında daha hazırlıklı hâle getirebilir. Zorlu süreçlerde adeta bir savunma vekorumamekanizmasıolanbaşaçıkma;bireyiniçvedışdünyası- nı tehdit eden durumlarda, ihtiyaçları gidermek, güçlükleri aşmak vekontrolaltınaalmak,yaşadığıstreslidurumuhafifletmekama- cıylagösterdiğibilişselvedavranışsalçabalarolaraktanımlanabi- lir(Basut,2006,s.31-33).

Dinî başa çıkma ise; dinin sabır, tevekkül, Allaha sığınma ve yardım isteme ilkeleriyle kendini gösterir. Kişinin sahip olduğu inancın kuvveti, dinî ritüeller konusunda edindiği bilgilerin sahih- liği ile ön plana çıkar. Doğru bilgilerle öğrenilmiş bir din, bireyin problemlerin çözümünde sabırla gayret göstermesine, çözümü olmayan problemlerde de teslimiyet ve rıza göstermesine, başına gelenleri hayra yormasına vesile olabilir (Ayten, 2018, s. 14-15).

Pargament’in “Kutsalın iradesi günlük olaylarda ortaya çıktığında, başlangıçtatesadüfianlamsızvetrajikgörünenşeylerbambaşkaşeyler

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

oluverir” sözünden hareketle, örneğin depremde yakınlarını kay- bedenler için bu olmasına rağmen bu şekilde ölenlerin şehit ola- cağı veya ahirette tekrar görüşebilme inancı dinî başa çıkma konu- sunda çok güzel bi örnektir. Yaşadığı zorlu süreçlerde asla yalnız olmadığını, yüce yaratıcının ona şah damarından daha yakın (Kaf 50/16) olduğunu bilen insan ayakta durup hayatına devam edebil- me gücünü kendisinde yeniden bulabilir.

Olaylara bakış açımız ve yüklediğimiz anlamlar başa çıkma konusunda önemli bir yer tutar. Zorlu yaşam şartları karşısında oluşan stresten kurtulabilmek için başvurulacak tedbirler bireye dıştan yardımda bulunmaktır. Bu yardımlardan en etkilisi elbettekitıbbivepsikoterapiyardımlarıdır.Birdiğeryardımşeklikişi- nin sorunlarını kendi kendine çözme yoludur, bu aşamada en et- kili unsur dinî inançtır. Dinî inancın insan psikolojisi üzerindeki pozitif etkisi bilinen bir gerçektir (Kavas, 2013, s. 148). Musibetler karşısındainançlıbirinsanhemmaddenhemmanengüçlene- rekçıkabilmeyiöğrenmelidir,zorluklardasaplanıpkalmakyeri- ne onları aşmanın yollarını aramalı yaşadığı her şeyin onu her açıdan daha tecrübeli yapacağını unutmamalıdır. Peygamber Efendimiz (sas); “Müminin hâli ne hoştur! Her hâli kendisi için hayırlıdır ve bu durum yalnız mümine mahsustur. Başına sevini- lecek bir hâl geldiğinde şükreder; bu onun için hayır olur. Başınabir sıkıntı geldiğinde ona sabreder; bu da onun için hayır olur.” (DİB, 2014, s. 24)

Depremde ölümle burun buruna gelmiş kişilerde sonraları ser- gilenen tutumlar arasında dindarlaşma süreci de vardır. Ölümün kaçınılmaz bir gerçek olduğunun algılanması, insanoğlunun çare- sizgüçsüzkalması,sığınacaklimanaraması,duygularınıhareke- te geçirir. Allah’a sığınmak; tıpkı annesinden korkan bir çocuğun yine annesinin kucağına sığınması gibi büyük rahatlık verir, yalnız olmadığını hisseder. “Bana yardım edebilecek sınırsız bir güç var’’ diye teselli bulur (Tarhan, e-psikiyatri.com, 2021).

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Kur’an-ı Kerim’de “Her zorlukla beraber bir kolaylık vardır” (İnşirah 94/5) buyuran Rabbimiz dünya hayatında karşılan zor- luklardan bir çıkış yolu olabileceğine vurgu yapmaktadır. Aslında yaşadığı zorlukları aşmak için çaba gösteren insan, hayattaki başka zorluklara da hazırlıklı ve dayanıklı hale gelebilir. Nietzsche; “Beni öldürmeyenacıbenigüçlendirir”derkenzorzamanlaratlataninsan- ların, hayat karşısında güçlendiğine vurgu yapmaktadır.

3.2. DepremBirCezamı,TabiatOlayımı?

Deprem bir tabiat olayıdır, ancak yerin altındaki başıboş kör, sağır,şuursuz,akılsızenerjininvefaylarınkeyfidavranışından söz etmek de mümkün değildir. Yerin altındaki müthiş enerji eğer kontrolsüz bir enerji ise yer kabuğu üzerinde rahat tek bir adımbile atamayız. İnançlı bir insanın doğal afete verdiği anlam onu ra- hatlatacaktır. Bu dünya gezegeninin bir idare edeni var her türlü tedbiri aldıktan sonra onu tanıyıp ona güvenmeli ve ona sığınma- lıyız. Bu düşünce kalıbı ile insanoğlunun deprem üzerinde kontrol duygusu gelişir, kontrol duygusu geliştiğinde kaygı düzeyi düşer ve insan rahatlar (Tarhan, 2006)

Din gerçek anlamda rahatlatıcı motive edici öğretiler sun- duğu için her türlü zor durumdan sonra sığınılacak en güvenli liman olmuştur. Karşılaşılan sıkıntıların insanları olgunlaştıraca- ğı telkininde bulunur. Yapılan araştırmalarda; ‘deprem esnasın- da neler yaptınız, mevcutdurumda nasıl baş etmeyeçalıştınız?’ sorusunaverilencevaplar;(17Ağustosve12Kasımdepremleri- ni yaşayan depremzedeler ile Naci Kula tarafından 2002 yılında yaptırılan araştırmadan alınmıştır) %76 dinî başa çıkma yöntemi kullandıklarını, yüzde 17’si kaçma atlama davranışı sergiledikle- rini, %24’ü ne yapacağını bilmeden şaşkınlık içinde bekledikle- rini,yine%24’üdinîbaşaçıkmayöntemleriileberaberailesiile birlikte güvenli bir yer arama gibi davranışlar gerçekleştirdikle- rini belirtmişlerdir.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Dua kişinin Allah’la ilişki kurma ve onunla iletişim kurmaya hazırlandığının göstergesidir. Dua eden bireye göre Allah her şeye gücü yeten, her şeyi yapabilecek, dolayısıyla insanın ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir varlıktır. İnsan isteklerinin kabul edilmesi ve ihtiyaçlarının giderilmesiyle hayata daha olumlu bakar. Yapılan araştırmalar sonucunda görüşülen kişilerin %63’ü deprem olayı-nı Allah’ın bir cezalandırması olarak görmektedir. (Kula, 2002/1, s. 234-255). Gerçektesadeceİslamdinindedeğil,bütündünyadinle- rinde afetlerle ilgili; ’ilahi ceza ve ihtar’ düşüncesi eski çağlardan beri süregelen bir inanıştır. Afetlere ve musibetlere bakış ve başa çıkma yöntemlerinde günümüzde de yüksek oranda aynı düşünce- ye sahip olan insanlar vardır.

Çoğunlukla, toplumdaki ahlaki bozulmaların, aşırı mal-mülk sevdası, bencillik ve zulümlerin artması gibi oluşumların, cezayıhak eden insanoğluna musibetler yoluyla bir ilahi ikaz olduğu dü- şüncesi yaygındır. Kur’an-ı Kerim’de bahsedilen helak olaylarının, örnek gösterildiği gibi, ilerleyen zamanlarda da devam edeceği dü- şünülmektedir. Hâlbuki bu tür Kur’an’da geçen kavimlerin helakıile ilgili hadiselerin peygamberlerinin uzun süreli tebliğ ve ikazla- rından sonra şirk koşmaya devam eden, her türlü ahlaki meselede aşırılığa giden, haddi aşmış toplumların içinden günahsız, inanan kesim çıkarılarak açık bir şekilde Allah’ın bahsedilen günahkârları cezalandırılması söz konusudur. Nitekim Kur’an-ı Kerimde; “Bil- miyorlar mı ki, kulların tövbesini kabul eden Allah’tır, sadakaları kabul eden O’dur. Şüphesiz, Allah tövbe kapısını alabildiğince açık tutmaktadır, rahmetiyle her şeyi kuşatmaktadır.” (Tevbe, 9/104) ayetiyle de tövbe kapısını olabildiğince geniş tutularak insanlara pişman olma, doğru yolu bulma fırsatı verilmiştir.

İnsanınyaşadığıdoğalafet,kaza,yakınınıkaybetme,ağırhas- talığayakalanmagibidurumlardakendiniveyaşadıklarınısorgu- lamasıanlaşılabilirbirdurumdurfakathiçkimseninyaşanılanbu mağduriyetlerinuluortasözdedinîreferanslarlailahibirihtarve

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

ceza gibi göstermeye hakkı yoktur. Bireye düşen yaşanılan olaylar- dandersçıkararak,sonrasındaonagöretedbirleralarak,yaşamına devam etmek için güç kazanmanın yollarını aramaktır ve Allah’ın Merhametliler merhametlisi olduğunu bir an bile hatırından çı- karmamalıdır (Karaman, 2020, s. 903-936).

Dünyanın, oluşumundan beri bir dengesi ve kanunu vardır. Zamanı geldiğinde her daim hareket halinde olan dünya, denge- sini sağlayabilmek için yer kabuğunda meydana gelen farklı hare- ketlerle kendini düzenler ve korur. Yanlış olan insanların sağlam olmayan evler yapması, bozuk zeminlere evler kurması, akarsu havzaları gibi yerlerde yerleşim alanları oluşturması ve tedbirsiz davranmalarıdır.Sonrasında ancak bir musibet olduğunda bunları fark edip, çözümler aramaya başlamasıdır. Bütün bu sebepler göz ardı edilip, yaşanılanların farklı şekillerde yorumlanması, insan psikolojisi üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktadır (Karaman, 2020, s. 914-917)

Allah’ın insanoğlunun hizmetine verdiği tabii dengenin, yanlış ve hoyratça kullanımı sonrasında nasılda tahrip edildiğine şahit oluyoruz. İnsanın çoğu zaman tedbirsiz ve sorumsuz davranması sonucu beklenmedik doğa olayları karşısında bir suçlu ararken,tüm bu yaşananların ilahi cezalandırma olduğunu düşünmesi bir çeşit sorumluluktan kaçma meselesidir. Bu tür olaylar ancak insa- noğlu için bir ders çıkarma ve tedbirli davranmaya sevk etme aracı olmalıdır. (Arslan, 2002, s. 32-33)

4. 24 Ocak 2020 Elazığ Depremi Sonrası Yapılan Yardım Faaliyetleri

Elazığ’da 24 Ocak’ta yaşanan 6.8 büyüklüğünde depremin ar- dından, 4 ve üzeri büyüklükte olmak üzere toplam 2795 artçı sar- sıntı meydana geldi. Enkazdan 45 kişi sağ olarak kurtarıldı, 41 kişi hayatını kaybetti. Yaklaşık 1631 kişi yaralandı. Depremin ardından AFAD,Jandarma,UMKE,İtfaiyeTeşkilatı,Kızılay,AKUT,İHH,TDV

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

gibi sivil toplum kuruluşları 122 araçla çalışmalara katıldı. Deprem sonrası okul binaları, kamu misafirhaneleri ve spor tesisleri başta olmak üzere, toplu çadır alanları dâhil 32 barınma alanı hizmete sunulmuştur. Ayrıca konteynırlar sevk edilmiştir. Kızılay, belediye ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarınca 6 bin kişilik üç öğün sıcak ye- mek hizmeti verilmiştir.Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlı- ğı ile Kızılay psiko-sosyal destek faaliyetler kapsamında hizmetler vermiş, DİB Manevi Destek faaliyetleri kapsamında Elazığ’da ve Malatya’da din gönüllülerinden oluşan ekibiyle, 13 binden fazla vatandaşa hizmet vermiştir. Sonrasında gençlik merkezi faaliyet- leri kapsamında çocuklara oyuncaklar dağıtılmış, moral ve moti- vasyonları için çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir. Psikolog desteği verilmiş, her türlü giyim kuşam ve gıda ihtiyaçları karşılanarak, çocuklar için hem DİB 4-6 yaş kursları, hem de Kızılay tarafından kreş ve anaokulu açılmıştır (İçişleri Bakanlığı, 2020)

4.1. Elazığ Depremi Sonrasında Diyanet İşleri Başkanlığının Manevi Destek Faaliyetleri

Yaşanan depremin hemen ardından DİB Göç ve Manevi Destek HizmetleriDaireBaşkanıDr.BayramDemirtaştarafındangerek- likoordinasyonçalışmalarıyapılarak,öncelikleAnkara’dangelen manevidestekekibi4günsüreylegörevlendirilerekmanevidestek çalışmalarınabaşlamıştır.ElazığMüftülüğüveDiyanetVakfıyet- kilileriiledeistişareedilerekbirliktehareketedilmiş,depremze- devatandaşlaryerindeziyaretedilmiştir.Dahaenkazçalışmaları yürütülürken vatandaşlarımızın yanında bulunup destek olunmuş, halkın yardım için nerelere başvuracakları konusunda rehberlik edilmiştir. Enkaz altındaki akrabalarına ulaşmaya çalışan deprem- zedelerinyanlarındaolarak,berabercebusüreciatlatmakonusun- da manevi destek olunmuştur.

Görevlendirilenilkekipdörtgünlükgörevinitamamlayıpdö- nerken,2.ekipgörevlendirilmişvedeprembölgesindeManevi

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Destek çalışmalarının kesintisiz devamlılığı sağlanmıştır. İçlerinde benimdebulunduğum2.ManeviDestekEkibi,DİBCamiHizmetle- ri Daire Başkanı koordinesinde, Elazığ müftüsü ve müftülük perso- nelinin ev sahipliğinde çalışmalarına başlamıştır. Öncelikle günlük olarakyapılmasıgerekenler,ziyaretedilecekyerlertespitedilip, gerekli planlamalar yapılarak faaliyetlere başlanmıştır. Başta Ela- zığ Müftülüğü personeli tam kadro olarak, çevre il ve ilçelerden gelenDİBpersonelleri,TDV,KızılayveAFADgibisiviltoplumör- gütleriileberabertakımçalışmasıyürütülerekvatandaşlarama- nevi destek hizmetinin en güzel şekilde ulaştırılması sağlanmıştır. Yerinde yapılan tespitlerle gerçek ihtiyaç sahibi vatandaşlar belir- lenerekyardımvedestek(maddi,tıbbi,psikolojik,eğitimdesteği vs.) merkezlerine yönlendirilmesi sağlanmıştır.

4.2. DepremSonrasıManeviDestekÇalışmalarıveGözlemler

ManeviDestekHizmetlerindehareketnoktamızElazığİlMüftü- lüğüidi.ElazığMüftüsüSayınYusufSarıkayatamkadropersoneli ile 7/24 hizmete hazır olduklarını, kendisinin de bizzat ekiplere dâhilolarakyaralarınsarılmasıiçinellerindengeleniyaptıklarını belirtti. Kendisi (İlerleyen yaşına rağmen olağanüstü bir gayretle), İçişleri Bakanlığı ve tüm sivil toplum kuruluşları ile beraber or- tak hareket ederek gelen yardımların gerçek ihtiyaç sahiplerine zamanındaulaştırılması,camileresığınanvatandaşlarınengüzel şekildemisafiredilmesivehalkınmaneviyatınıngüçlendirilmesi adınagerekentümçalışmalarahızkesmedendevamolduklarını ifade ettiler.

Hersabahilmüftülüğündedairebaşkanımızınkoordinesinde günlükplanlamalaryapılarak,çadırkentlerinziyareti,hastanede tedavi gören vatandaşlarımıza geçmiş olsun ziyareti, depremde yakınlarınıkaybedenlerinailelerinetaziyeziyaretivedepremde evleri yıkılan veya ağır hasar gören vatandaşlara ve müftülük per- sonelinegeçmişolsunziyaretigerçekleştirildi.Ayrıcadepremin

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

merkez üssü Sivrice ilçesine, Gezin beldesine ve bazı köylere ziya- retler gerçekleştirildi.

Elazığ Kültür Park’ta kurulan çadır kent ilk ziyaret mekânımız oldu. Düzenli bir şekilde hazırlanan bu çadır kentler hem vatan- daşların kendini güvende hissetmesi hem de yiyecek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarının zaman kaybetmeden giderilmesi içinuygun zeminler oluşturmuştu. Ayrıca birlik ve beraberlik içinde “acılar paylaştıkça azalır” sözünü tecrübe edercesine vatandaş- ların devletin himayesinde tüm yaşananlarla başa çıkabilmek ve hayata devam edebilmek için güç kazanabilmelerine yardımcı ol- maktaydı.

Kendimizi tanıtıp neden geldiğimizi anlattığımızda herkesin yüzünde hafif bir tebessüm ve memnuniyet ifadesi beliriyordu. Birçok vatandaşımızın; “Gerçekten Ankara’dan ve İstanbul’dan bizim için mi geldiniz, bizi çok sevindirdiniz, Allah da sizi sevin- dirsin, bizi yalnız bırakmadınız” gibi sözlerle memnuniyetlerini ifade ettiğine şahit olduk. Depremde evleri yıkılan bir ailenin genç annesi; “Babamı ve annemi küçükken kaybettim, ben de yıl- lar sonra kurduğum aileme, çocuklarıma, eşime ve onun ailesine sımsıkısarıldım,enbüyükşükürsebebimzarargörenevimizden tüm ailemle beraber sapasağlam çıkmamız, Rabbim kimseyi yal- nız bırakmasın, ben tek çocuktum, kardeşlerim yok, hep bir ab- lamolsunisterdim.”derkengözleridoludoluoldu…Benhemen gözlerinin içine bakıp; “Ama biliyor musun, şu anda kardeşiniz, hattakabuledersenizablanızolarakkarşınızdaduruyorum”de- dim gülümseyerek. Bir anda sevinçle parladı gözleri; “sahi mi söylüyorsunuz, o zaman size sarılabilir miyim, sanki ablammış- sınız gibi?” dedi… Sonra sımsıkı sarıldık onunla, ben bu sarılma- yı daha önce hastanede aylarca hasta bebeğinin yanında kalan ve hiçbir yakını tarafından ziyaret edilmeyen bu yüzden büyük üzüntü yaşayan minik Yaren’in annesinden tanıyordum… Hasretveözlemledolubirablayadaannesarılmasıidibu…İkimizde

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

çok duygulandık, biraz daha sohbet ettikten sonra diğer çadırlara ziyaret için geçerken,onun gibi daha birçok kardeşimizi ziyaret etmek için izin istedik…

Ben de Bir Elazığ’lı olarak Elazığ halkını çok iyi tanıyordum… Halindenhiçşikayetetmeyen,şükürvetevekkülsahibiinsanlardı onlar… Böyle bir depremin ardından bile yaralarını sevgi ve şefkat- le sarmaya başlamışlardı bile. Çadır kentlerde sadece evi yıkılanlar yoktu, aralıklarla devam eden en küçüğü 4 şiddetinde olan sarsın- tılaryüzündeninsanlarevlerinegirmeyekorkuyorlardı.Özellikle bu durumdan en çok etkilenen çocuklardı, aileleri en çok da onla- rın korktuğunu ve onların tekrar normale dönebileceği konusunda endişe ettiklerini söylüyorlardı.

Hastanede yatan depremzedeleri ziyaret ederken ilk görüştü- ğümüzhanımefendiailesindeneşinivebirçocuğunudepremde kaybetmişti, bir oğlu da yoğun bakımdaydı ve durumu kritikti… Eşininvevefatedenyavrusununacısıbiryana,aklıhepyoğunba- kımdakioğlundaydı…Kendimizitanıtıncagözleridoldu;“neolur, dua edin yoğun bakımdaki oğlum yaşasın, Rabbim onu bana bağış- lasın”dedi.Bizdehepberaberonlariçinnasılduaettiğimizi,tüm Türkiye’ninhatatümdünyadakihaberdarolanvatandaşlarımızın bugünlerdetekyürekoluponlariçindualaryaptığını,camilerde kurslarda ve evlerde hatimler yapıldığını söyleyince biraz olsun rahatladı… Odasından izin isteyip ayrılırken ziyaretimiz için çok teşekkür etti…

Sonraki ziyaretimiz yardım görevlisi Emine Kuştepe ile göçük altında yaptığı görüşme ile adını duyduğumuz Azize Hanıma idi… Odaya girdiğimizde yatağında oturmuş vaziyette duran, mütebes- sim çehreli, etrafında kalabalık ziyaretçileri olan genç bir hanıme- fendi gördük… Bizi güler yüzüyle karşıladı. Kendimizi tanıttığımız- da o kadar mutlu oldu ki; “Rabbime hamdolsun ta İstanbul’lardan Ankara’lardan kıymetli hocalarım beni ziyarete gelmiş, çok mutlu oldum”derkengözlerininiçiparlıyordu…Karşısındaduranikide-

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

likanlı vardı, birinin kolu birinin bacağı sarılıydı, üzerlerinde ame- liyat önlükleri vardı, Azize Hanım’ın oğullarıymış,eşi ve oğullarıile sağ salim çıkabilmişler göçük altından… Çok şükür ediyordu, yaşadığı süreci anlattı ve dedi ki; “Ben zaten Rabbime teslim ol- muştum, yanımdakiler ve komşularım çok korkuyor, bağırıyorlar- dı, onları sakinleştirdim, kelime-i şehadet getirelim, dua edelim dedim, Rabbim ölüm yazmamışsa buradan çıkarız inşaallah dedim ve Rabbime sığındım, her şey O'nun takdiridir”.Bu kıymetli hanı- mefendinin yaşadıklarını anlatırken yüzündeki o samimi şükür ve tevekkül halini hiç unutmayacağım.

Elbette ki Azize Hanım tüm ailesi ile beraber enkazdan sağ ola- rak kurtuldukları için bir önceki ziyaret ettiğimiz anneden çok daha güler yüzlü ve sağlıklı idi, fakat her iki annede de tevekkül veşükürhalivardı,isyanetmedenRabbinesığınarakteslimiyetle başaçıkmahalihâkimdi.Tamdabuesnadayakınlarıdışındahiç tanımadıkları fakat samimiyetle gönüllerine dokunan manevi des- tek ekibini yanlarında görmek, onların da tabiriyle büyük moral olmuştu.

Ziyaretçilerimizinçoğundabizeeşlikeden,evsahipliğiyapan Elazığ Müftülüğü personelinden de depremi bizzat yaşayan, hatta evi yıkılan, ağır hasar gören, kendileri veya akrabaları depremzede olduğu hâlde tüm afetzedelere maddi ve manevi yardımların ulaş- tırılmasındaaktifrolalmakiçincanlabaşlaçalışanpersonelinbu hâlibiziçokduygulandırdı.Bizebüyükbiriçtenlikvesamimiyetle eşlik ediyorlardı, bizim ziyaretimiz onlara da büyük moral kaynağı olmuştu;“kendimiziçokdahagüçlühissettiksizingelişinizle”di- yorlardı.Beraberceziyaretinegittiğimizdepremdeeviyıkılanve acilenbaşkabirevetaşınanbaşkabirhocahanımveailesinede ziyarette bulunduk, kışın en soğuk günlerinde onların taşındığı ev deyeniolmasınarağmendahadoğalgazbağlantılarıyapılmadığı içinoldukçasoğuktu,fakatgönülleriokadarsamimiydikiortam bir anda sıcak bir havaya bürünmüştü.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

Ertesi gün depremin merkez üssü Sivrice ilçesine, Gezin belde- sine ve Maden’in köylerine ziyaret gerçekleştirdik. Gezin ve Siv- rice ilçelerindeki müftülük personeli depremde ağır hasar görenve maalesef can kayıplarının da yaşandığı alanları gösterdiler, son- rasında habersiz gittiğimiz köy ziyaretinde köy muhtarının evine misafir olduk, çevredeki komşuların da katılımıyla güzel bir ortam oluştu. Kur’an-ı Kerim tilaveti ve dua yapıldı. Tilaveti ve duayı yaşlı gözlerle dinleyen bir teyze; “Hocam kurban olayım Allah’a bu dep- remniyedurmuyor,neolurduaedindursun”diyesafvemasuma- ne duygularını dile getirirken hepimizin yüzünde hüzünlü bir te- bessüm belirdi. Köyün genç muhtarı; “Hocam sanki rüyada gibiyiz, bu deprem böyle kıymetli hocalarımızın ta buralarda bizi ziyarete gelmesine neden oldu, o kadar mutlu olduk ki, ne olur böyle se- bepler olmasa da gelin, hanelerimizi şereflendirin” diyerek yolcu etti bizi.

Geneldehalkımızhocanınyanınagiden,camideyadamüftü- lüktesorularınısoran,duasınıalan,cemaateiştirakedenbirhâl- deyken, bir hocanın, bir daire başkanının bir müftünün ve başkan- lık personelinin gelip evlerde hâlini hatırını sormasına oldukça mutluoldular.Hastanededebumemnuniyetisıklıklagörüyoruz; “Bu hastalık sayesinde sizi tanıdık, bize o kadar iyi geldiniz ki” söz- lerini işitiyoruz çoğu zaman.

Daha sonra, depremde anneleri vefat eden bir ailenin taziye ziyaretine gittik. Ortam da haliyle çok hüzünlü ve sessiz bir hava hâkimdi. Kur’an-ı Kerim ve dua okunmasının ardından başsağlığı dileklerimizi sunarken; “Anneciğiniz inşallah şehitler makamında- dır, Peygamberimiz (sas) o şekilde vefat edenlerin şehit mertebe- sinde olduğunu müjdelemiştir” dediğimizde bir anda ortamdaki hava değişti, büyük kızı başını umutla kaldırdı ve yaşlı gözlerle; “Öyledir değil mi, hem annemiz Rabbini çok severdi, namazına ibadetlerine çok düşkündü” derken daha toparlanmış görünüyor- du…Şahitolduğumuzbuhâlenbüyükmoralvetesellikaynağının

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

yineRabbimizdengeldiğinikanıtlarnitelikteydi.Dahasonratren istasyonunda,depremzedelerinsıcakvegüvenlibiryerdekalma- sıiçintahsisedilenvagonlardakalanlarıziyaretegittik.Çokgüzel anlara şahit olduk, yaşadıkları zor günlere rağmen çocuklarının doğum gününü kutlayan ailelerle pasta yedik, gençlerle sohbet et- tik, süreci anlamlandırmaları konusunda rehberlik etmeye gayret ettik,gördüğümüzihtiyaçvetaleplerinotedipgereklimercilere bildirdik.Ayrıldığımız yerlerden güzel dualar ve tebessümlerle uğurlandık….

Görevimizin son gününde Diyanet Vakfı yetkililerini yerinde ziyaret ettik… Son olarak da Kültür Park’a kurulan çadır kenti tek- rar ziyaret ettik.Biz görevimizin son gününde, her daim insanına yardım ve destek olma gayreti içinde olan devletimize, hepsinden öncede Rabbimizin himayesine emanet ederek Elazığ’dan ayrıl- dık... Dua ve temennilerle evlerimize dönerken aklımız, gönlümüz, yaralarını büyük bir hızla ve şefkatle sarmaya çalışan Elazığ halkıile beraberdi....

Sonuç

Elazığ depremi de dâhil olmak üzere bütün afet durumlarında, maddivemaneviyardımlarınkoordineliolarakverilmesi,halkın afet sonrası hayata yeniden tutunabilmesi ve zor durumlarla başa çıkabilmesiadına,devletimizvesiviltoplumörgütleritarafından atılan en önemli adımdır. Devlet, sivil toplum kuruluşları, sağlık ekipleri, eğitim hizmetleri, dinî/manevi hizmetler, psikiyatri ve psikolog hizmeti ile sosyal hizmetlerin multidisipliner bir yakla- şımla birlikte hareket etmesi, zor zamanlarla başa çıkma, yaraların biranöncesarılmasıvetoplumunherkesimininbuhizmetlerden eşit şekilde faydalandırılarak hayat kalitesinin arttırılması adına büyük önem arz etmektedir.

Psikososyalhizmetleriçerisindeönemlibiryertutanmanevi danışmanlıkverehberlikhizmetlerinin,zorzamanlaryaşayanbi-

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

reylerin yeniden toparlanıp hayata devam etmelerine rehberlik etme konusunda büyük katkılar sağladığı aşikârdır. Bütün zaman- larda kullanılacak dinî başa çıkma modelinin insanlara en iyi, en doğru şekilde sunularak, musibetlerin yorumlanması, inancın başa çıkmadaki rolü, dua ve dinî merasimlerin rahatlatıcı ve birleştirici yönü göz ardı edilmeden, doğru bilgi ve yönlendirmelerle işin uz- manı kişiler tarafından yürütülmesi Manevi Danışmanlık hizmet- lerinin kalitesini arttırmaktadır.

Manevidanışmanlıkverehberlikalanındaeğitimalmış,zor ve sıkıntılı süreçlerde dinî başa çıkma konusunda yeterli düzeyde bilgi donanım ve tecrübeye sahip olan, birlikte çalışmaya uyumlu, iletişimi düzgün, herhangi bir din dil mezhep siyasi görüş ayırt et- meden dinin merhamet ve şefkat yönünü özümsemiş bir manevi danışman, psikososyal destek ekiplerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Sadece afetzedelere değil, afetzedelere hizmet veren kişilere de moral motivasyon kaynağı olabilecek bir misyon da içeren manevi danışmanlık, sınırlarının ve etki alanlarının farkında olarak, hiçbir ön yargı taşımadan sıkıntılı süreçlerden etkilenen her gruba eşit hizmet sunarak psikososyal ekipler içerisindeki yerini almıştır.

Kaynakça

AFAD.(2014).AçıklamalıAfetYönetimiTerimlerSözlüğü.Ankara:

T.C.BaşbakanlıkAfetveAcilDurumYönetimiBaşkanlığı.

AFAD. (2018). Türkiye’de Afet yönetimi ve Doğa Kaynaklı Afet İstatis- tikleri. Ankara: AFAD.

AFAD.(2020,0124).AFAD.Deprem.afad.gov.tr:https://deprem. afad.gov.tr adresinden alındı

Aktürk, İ., & Albeni, M. (2002). Doğal Afetlerin Ekonomik Perpormans Üzerine Etkisi: 1999 yılında Türkiyede meydana gelen depremler ve etkileri. SüleymanDemirelÜniversitesiİktisadiveİdari Bilimler Fakültesi, 1-18.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

Arslan, H. (2002). Doğal Felaketler ve Istıraplar Konusunda Ke- lamcıların Görüşleri. Marife, 19-34.

Aydın,D.(2014,0130).AfetSonrasıPsikososyalDestekUygulama- ları. insamer.com: https://insamer.com/tr/afet-sonrasi-psikosos- yal-destek-uygulamalari_48.html adresinden alındı.

Ayten, A. (2018). DinveSağlık. İstanbul: Marmara Akademi Ya- yınları.

Ayten, A. (2018). DinveSağlık. İstanbul: Marmara Akademi Ya- yınları.

Basut,E.(2006).StresleBaşaÇıkmaveErgenlik.ÇocukveGençlik RuhSağlığıDergisi,13(1),31-33.

DİB.(2014).Hadislerleİslam(Cilt5).(M.E.Özafşar,İ.H.Ünal,Y. Ünal,B.Erul,H.Martı,&M.Demir,Dü)Ankara:DiniYayınlarGenel Müdürlüğü.

Diyanet İşleri Başkanlığı. (2008). Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı.

İçişleri Bakanlığı. (2020, 02 20). Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Ba- kanlığı. icişleri.gov.tr: https://icişleri.gov.tr adresinden alındı

İslamalimi. (2020, 12 24). islamalimi. islamalimi.com: https:// www.islamalimi.com adresinden alındı

İşçi,C.(2008).DepremNedirveNasılKorunuruz?JournalofYa- şar University, 959.

Karaman,H.(2020).Tevekkül,KaderBağlamındaDepremveSo- rumluluk Bilinci. Diyanet İlmi Dergi, 903-936.

Karancı,A.,&Rüstemli,A.(1999).ErzincanDepremiSonrasıStres Tepkileri. Ulusal Psikoloji Kongresi.

Kavas, E. (2013). Dini Tutum- Stresle Başa çıkma İlişkisi. Dumlu- pınarÜniversitesiSosyalBilimlerDergisi-Sayı37,148.

Kula, N. (2002/1). Deprem ve Dinî başa çıkma. GaziÜniversitesi ÇorumİlahiyatFakültesiDergisi,234-255.

Kula, N. (2016). Manevi Danışmanlıkta Kullanılan Bazı Dini Kav- ramlarınAnlamAlanıveFonksiyonelliği.M.K.AliAyten,&M.K.

AFETVESALGINZAMANLARINDAMANEVİDANIŞMANLIKVEREHBERLİK

AliAyten(Dü.)içinde,ManeviDanışmanlıkveRehberlik(1.basımb., Cilt 1, s. 45-61). İstanbul: Dem Yayınları.

Seyyar,A.,&Yumurtacı,A.(2016). AfetOdaklıAcilManeviSos- yal Hizmet Uygulamaları Bağlamında Türkiye’ye Yönelik Bir Mo-delÖnerisi.ManasSosyalAraştırmalarDergisi,5(3),4.

Tarhan,N.(2006,0304).DepremStresi.e-psikiyatri.com:https:// www.e-psikiyatri.com/deprem-stresi

Türk Kızılayı. (2008). Afetlerde Psikososyal Uygulama Rehberi. An- kara.

OLAĞANÜSTÜDURUMLARDAMANEVİDANIŞMANLIK VEREHBERLİK:DİSİPLİNLERARASIARAŞTIRMALAR

KRİZ DÖNEMLERİNDE MANEVİ DANIŞMANLIK: MODERN TOPLUMDA ANLAM ARAYIŞININ SOSYOLOJİK BİR OKUMASI

HabipMEÇİN1

Giriş

İnsan, yaratılışındaki özellikleri gereği, iyi ile kötüyü, doğruyla yanlışı birbirinden ayırmak amacıyla kendisini mutlu edecek, ha- yatınıanlamlıhalegetirecekolayveolgularüzerindedüşünmüşve onlarıaraştırmıştır.Fıtratındakiyapısalözelliklervezihinselolgular insanıyaratıcıyıbulmayaveonuanlamayaitmiştir.Buarayışilkola- rakinsanınbizatihikendisininneolduğunuanlamasıylabaşlamıştır. Bu anlam arayışında insan, kendisinden sonra kendisi dışındaki aş- kınvarlıkolankutsalıaramaşeklinedönüşmüştür.Birbaşkaifadeyle bu anlam arayışı sayesinde insan, kendini var edeni bulmaya, onu idraketmeyeyöneltmiştir(Kurt,2019:8).Bazıdüşünceveakımlar, kimi zaman anlamı arama yolculuğunu durdurmak (skolastik dü- şünce), kimi zaman da kutsalla bağı koparmak (pozitivizm veya se- külerizm)istemiştir.Ancakinsaniçinbufıtriolanarayışherdönem- devarlığınısürdürmüştür.Bubakımdandenilebilirkiinsan,anlayan veanlamlandıranbirvarlıkolmuştur.Kendifıtriözelliğiolananlamı kaybettiğinde, hem bireysel ve hem de toplumsal anlamda krizlerin, sorunların, ruhi boşlukların ve manevi hastalıkların pençesinden kurtulamamıştır. Böylesi kriz dönemlerinin en yoğun olarak yaşan- dığı toplum ise kuşkusuz modern toplum olmuştur.

1 Doktora Öğrencisi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyalve Beşeri Bilimler ABD.

sosyiloghabip@gmail.com