RAMAZAN ORUCUNA
BİR HEKİM GÖZÜYLE
BAKIŞ

Prof. Dr. Mustafa ALTAY
Sağlık Bilimleri Üniversitesi
Keçiören Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi

1. Giriş

Orucu sağlık bulmak için tutmuyoruz şüphesiz ama bedenimizi de ilgilendiren bir ibadet olduğu için oruçla sağlık arasında yakın bir ilişki olması gerektiğini hepimiz biliyoruz elbette. Bu ilişkinin temelinde, oruç tutmakla bedenimizde olan değişiklikleri bilmek ve sağlığımızı korumak adına gerekli tedbirleri almak vardır. Bu da oruç-sağlık ilişkisi ile ilgili bilimsel araştırma sonuçlarını bilmekle mümkün olmaktadır. Özellikle son yıllarda oruç ve aralıklı açlıkla ilgili bilimsel araştırma sayısı artmakta ve oruç ile aralıklı açlığın sağlık üzerine çok yönlü pozitif etkileri ortaya konulmaktadır. Bu sebeplerle artık insanların sağlıklı olmak için de oruç tutmak istediğine şahit olmaktayız.

Ramazan orucu ile aralıklı açlık birçok yerde beraber gibi değerlendirilse de hatta oruç aralıklı açlığın bir çeşidiymiş gibi sınıflandırmalar yapılıyor olsa da aralıklı açlık kavramı 1900’lü yıllardan sonra tıp kaynaklarında görülmeye başlanmıştır. Oysaki ramazan orucu asırlardır uygulanan bir ibadettir. Belki de aralıklı açlık; orucun sağlık üzerine olan faydalı etkilerinin görülmesinden sonra orucun değiştirilmiş bir halidir. Ramazan orucunun ruhsal, psikolojik ve sosyal yönleri düşünüldüğünde aralıklı açlıkla aynı kategoride değerlendirmenin yanlış olabileceği de akılda tutulmalıdır. Orucun sağlığa olan etkilerini değerlendirirken Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımında kullandığı bütünsel yaklaşıma uygun hareket etmek yerinde olacaktır. Yani bedensel, ruhsal/zihinsel ve sosyal açıdan iyilik hali üzerine olan tüm etkilere birden bakabilmek gerekir.

Hekimlik uygulamalarımızda temel prensibimiz her şeyden önce bireye zarar vermemektir. Bu nedenle biz yeni bir ilaca, uygulamaya, metoda veya yeni bir cerrahi yönteme bu bakış açısıyla bakarız ve yararlılık genellikle ikinci planda kalır. Oruca bakış açımız da belki böyle olmalıdır. Zaten birey oruç tuttuğunda eğer bedenen ve ruhen sağlığı zarar görmeyecekse dinen oruç tutmasına müsaade edilmektedir.

Ramazan ile ilgili bilimsel araştırmaların artırılması çok önemlidir. Bu çalışmaların amacı “Oruç insana ne yapmaktadır, orucun sağlığımıza etkileri nelerdir ve bu etkiler nasıl ortaya çıkar?” gibi sorulara cevap verebilmek için objektif ve bütünsel bir bakış açısıyla gözlem yapmak ve sonuçları yorumlamak olmalıdır. Sonuçlar nasıl olursa olsun objektif raporlanması ve yorumlanması farklı hastalık veya durumlarda orucun bedenimizi nasıl etkilediği ve bu etkileri hangi yollarla yaptığını anlamak bakımından şarttır. Ancak bu sayede oruç için uygun şartları hazırlamak, gerekli tedbir ve düzenlemeleri yapmak, kültürel ve bireysel farklılıkların etkisini ortaya koymak mümkün olacaktır. Ayrıca kimlerin hangi şartlarda sağlık açısından oruç tutmaması gerektiği de netlik kazanacaktır. Müslüman bir birey olarak bizlere düşen bu konudaki sorumluluklarımızın farkında olmak, planlanmış çalışmalara katılmak ve destek olmaktır.

Bu bölümde önce ramazan orucunun vücudumuzdaki biyolojik etkileri özetlendikten sonra orucun vücut organları ve sistemlerine etkilerinin ne olduğu anlatılmıştır. Şunu özellikle vurgulamak isterim ki hangi hastaların sağlıkları bakımından oruç tutmaması gerektiği konusu ayrı ve oldukça geniş bir alandır. Bu açıdan ilgili kaynaklara örneğin geçen yıl çıkardığımız ve alanında ülkemizde muhtemelen bir ilk olan “Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp”[84] adlı esere müracaat etmek ve kişinin kendisini takip eden güvendiği bir hekime daha ramazan ayı gelmeden danışması uygun bir yaklaşım olacaktır.

2. Orucun Fizyolojik ve Metabolik Etkilerine Genel Bakış

Ramazan orucu uzun süreli açlık olarak kabul edilmez, bu yüzden uzun süreli açlığın vücuda verdiği olumsuz etkiler ramazan orucunda yoktur. Vücut 12-20 saat gibi orta süreli bir açlığa genellikle adapte olur. Çünkü tekrar enerji alımı, su alımı gerçekleşir ve sistem fonksiyonları çabuk toparlar. Ayrıca ramazanın sonlarına doğru açlığa olan adaptasyon iyice artar. Böylece orucun en önemli hikmetlerinden biri ortaya çıkar ki; bu da vücudun olası zor şartlara karşı dayanabilmesi için her yıl bir ay makul düzeyde idman yaptırılarak adapte olması ve belki bununla ilgili bedensel ve ruhsal bir hafıza oluşturulmasıdır.

Vücudumuzun temel enerji kaynağı glukoz yani şekerdir. Orucun ilerleyen saatlerinde ise şeker yerine vücudumuzdaki yağlar kullanılmaya başlar. Oruç veya açlık başladıktan sonra 8-12 saat içerisinde karaciğerde hem şeker deposu olan glikojen yıkılmaya başlar hem de yağlar yakılır ve keton cisimcikleri ortaya çıkar. Açlığın süresi uzadıkça bu yıkım daha da belirgin hale gelir. Çünkü beyin ve kalp gibi önemli organlarımız enerji ihtiyacını glukoz yokluğunda keton cisimlerinden karşılar. Buradan da anlaşılacağı üzere keton cisimlerinin değişik dokularda ve hücrelerde önemli görevleri vardır. Hücrelerin yenilenmesi, kuvvetlenmesi, zararlı ve hasarlı hücre yapılarının yıkımı gibi.

Açlık ile insülin (kan şekerini ayarlayan hormon) ve metabolizmada, sindirimde, mesela iştahı düzenlemede rolü olan leptin (tokluk hormonu), ghrelin (açlık hormonu) gibi birçok hormon düzeyinde değişiklikler olduğu bilinmektedir. Geniş çaplı bir araştırmada açlık kan şekeri, açlık insülini, insülin direnci, leptin ve adiponektin (obezite ve diyabet karşıtı bir hormon) düzeylerinin orucun etkisiyle düzeldiği görülmüştür.[85]

Ramazan orucu ile hücreleri tehdit edici stres faktörlerinin (oksidatif stres gibi) ve zararlı maddelerin azaldığı bilinmektedir. Böylece hücrelerin yenilenmesi ve büyümesi olumlu etkilenmekte hatta hücre yaşam süresi uzamaktadır.[86] Bununla beraber yapısı bozulmuş, vücut için artık faydası olmayan hatta zararlı hale gelen hücre parçaları ve hücrelerin de yıkıma uğraması oruçla tetiklenmektedir. Otofaji denilen bu kendini sindirme olayını ortaya ilk koyan Japon bilim insanı Ohsumi bu çalışmaları nedeniyle 2016 yılında Nobel ödülü almıştır. Bu etkinin kanser hücreleri üzerine de koruyucu veya tedavi edici etkisi olabileceği şeklinde çıkarımda bulunan ve bununla ilgili araştırma yapan bilim adamları da vardır. Ancak oruç kanseri önlüyor veya kanserden koruyor gibi bir genelleme yapmak için henüz çok erken. Bu konudaki çalışmalar devam etmektedir.

Obezite, insülin direnci ve kalp damar hastalıkları gibi kronik hastalıkların temel nedenini oluşturan inflamasyon adı verilen hücresel düzeydeki iltihabi durumun oruç ile gerilediği de gösterilmiştir.[87] Tüm bu olumlu yönleriyle ramazan orucu yılda bir kez bir aylık detoksifikasyon (zararlı maddelerden temizlenme) zamanı olarak da görülmektedir.

Bazı çalışmalarda kan hücrelerinin oruçtan nasıl etkilendiği incelenmiş ve normal sınırlar içerisinde kalmak üzere alyuvar ve akyuvar sayılarında bazı değişimler olabildiği bildirilmiştir.

Ramazan orucu ile vücutta ortaya çıkan etkiler birkaç başlık altında toplanabilir; sirkadiyen (günlük) ritm ve uyku düzeni, sıvı dengesi, enerji dengesi ve glukoz düzeni. Bu etkilerin düzeyini orucun süresi, iklim ve biraz da bireysel farklılıklar belirler.

2.1. Oruç ve Sirkadiyen Ritm-Uyku Düzeni

Sirkadiyen ritm (Günlük ritmler), bir organizmanın çevresindeki ışık ve karanlığa öncelikli olarak yanıt veren günlük bir döngüyü izleyen zihinsel, fiziksel ve davranışsal değişikliklerdir. Günlük ritmin metabolik süreçler ve enerji dengesinin düzenlenmesi üzerinde doğrudan bir etkisi vardır. Yiyecek yoksunluğunun ve alımının zamanlaması gibi belirli davranışlar, günlük ritmleri etkileyebilir. Mesela zamansız beslenmeler ritmi bozacağından metabolizma olumsuz etkilenir. Kortizol (stres hormonu), melatonin (karanlığa bağlı olarak salınan hormon), ghrelin ve leptin seviyeleri, günlük ritm ile oldukça ilişkilidir; bu hormonların seviyeleri uyku, beslenme ve genel davranışlardan etkilenir ve aydınlık-karanlık döngüsüne göre dalgalanır. Fazla kilolu ve obezlerde günlük ritmin bozulduğu bilinmektedir. Bu kişilerde günlük ritm ile ilgili melatonin, leptin ve ghrelin gibi hormonların ramazan orucundan olumlu etkilendiği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir.[88] Ayrıca günlük ritmin bozulması ile kardiyometabolik (kalp ve metabolizmayla ilgili) işlevsellik de bozulur. Yani insülin direnci, şeker hastalığı, yüksek kolesterol, artmış inflamasyon, yüksek tansiyon, oksidatif stres ortaya çıkar. Ramazan orucunun hemen tüm bu durumlar üzerine olan olumlu etkisinin günlük ritmi yeniden sağlamasıyla gerçekleştirdiği düşünülmektedir.[89] Bununla birlikte ramazan ayında uyku-uyanıklık düzeninin bozulması ile günlük ritmin olumsuz etkilenmiş olabileceğini bildiren yayınlar da vardır. Yemek zamanının; günlük ritmi, metabolizmayı ve vücut ağılığını etkilediği de bilinmektedir. Aslında iftar vaktinde, karanlık tam çökmediğinden melatonin henüz artmamıştır. Sahur da eğer imsaktan kısa bir süre önce yapılırsa melatonin azalmaya başladıktan sonra yeme olayı gerçekleşmektedir. Bu durumda her ne kadar ramazan boyunca sadece akşamları yemek yeniliyor gibi görünse de, yemek yeme zamanları melatonin biyoritmine uygun olduğu için metabolik süreçler olumsuz etkilenmeyecektir. Fakat normal sahur vaktinden önce mesela gece saat 11-12 gibi sahur yemeği yemek melatonin yüksek iken gıda alımı yapılmasından dolayı metabolik açıdan olumsuz bir tablo oluşturabilmektedir. Bu durum belki de literatürdeki çalışmaların çelişkili sonuçlanmasının önemli bir sebebidir. Öğünler arası süre ve tüketilen kalorinin de bu olumsuz etkilere katkı sağladığı unutulmamalıdır.

Geniş çaplı bir araştırmada ramazan ayı boyunca her gün toplam uyku süresinde yaklaşık 1 saatlik azalma ve gündüz uykululuk halinde hafif bir artma saptanmıştır.[90] REM süresinin de kısaldığı bilinmektedir. Yatma zamanını ramazan ayında biraz öne çekerek ve uzmanların önerdiği bazı tedbirleri uygulayarak bu olumsuz etkilerden kurtulup sağlıklı oruç tutabilmek mümkündür.[91] Aksi halde uyku düzeninin bozulması sonucunda uyku açlığı sebebiyle zihinsel fonksiyonlarda azalma, ruh halinin bozulması ve gün içinde fiziksel performansta azalma görülebilir. Bunlar da zinde kalmamıza mani olarak sağlıklı bir oruç süreci geçirmeye engel olur.

2.2. Oruç ve Enerji Dengesi

Normalde öğle yemeğiyle alınan enerji iftara ve sonrasına kaydırıldığı için enerji açığı tahmin edildiği kadar fazla değildir. Bir araştırmada günlük yaklaşık 250 kalori daha az enerji alındığı ve ay sonunda ortalama 2 kg verildiği saptanmıştır.[92] Günlük enerji tüketiminin ramazan ayında diğer aylardan farklı olmadığını gösteren çalışmalar da vardır. Günlük aktivitede kısmi bir azalma varsa gün içi enerji harcaması da kısmen azalmakta ve istirahatteki metabolizma hızı genellikle değişmemektedir. Unutulmamalıdır ki cinsiyet, yaş, kas yapısı, günlük aktivite, alınan gıda, açlık süresi, iklim koşulları, kişide bulunan hastalıklar (örneğin; tiroid bezinin az çalışması olarak bilinen hipotiroidi) gibi birçok faktör enerji dengesini etkilemektedir. Bu yüzden bu konuda genelleme yapmak doğru bir yaklaşım olmayabilir.

2.3. Ramazan Orucunda Glukoz (Şeker) Metabolizması

Sağlıklı bireylerde gıda alımı sonrasında kanda şeker artar ve bu pankreastan insülin hormonu salgılanmasını uyarır. Bu sayede şeker doku ve organlarca kullanılır ve fazlası karaciğer ve kaslarda glikojen olarak depolanır. Açlık durumunda ise şeker azalır ve insülin salınımı da azaltılır. Bu duruma cevaben karşıt hormonlar salınarak depolanan şekerin yıkılması sağlanır, ayrıca vücutta proteinlerden yeni şeker üretimi gerçekleştirilir. Karaciğerdeki şeker deposu 12 saate kadar süren açlıklarda iş görür, sonrasında ise başka bir kaynak devreye girer. Yağ hücreleri yakılarak yağ asitleri açığa çıkar ve onlardan da keton cisimleri oluşturulur. Keton cisimleri birçok organın görev yapması için gerekli yakıt olarak kullanılır. Bu olay daha çok ikindi sonrası ve iftara yakın saatlerde gerçekleşir. Ancak sahur yapmayanlarda bu durum gün içinde daha uzun sürer. Ketonların çok fazla ve çok uzun süre vücutta bulunması da faydadan çok zarar verir.[93]

Sürekli şeker ölçüm sistemleri ile yapılan araştırmalarda şeker hastalığı olmayan sağlıklı insanlarda oruç sırasında kan şekerinin gün içinde normal aralıkta olmak şartıyla küçük değişkenlikler gösterdiği saptanmıştır. İftar sonrasında ise bir miktar artış saptanmıştır. Bu artışın da normal aralıkta olduğu vurgulanmaktadır. Ramazan sonrasında ise birkaç gün özellikle kilolu ve obeziteli bireylerde kan şekerinin hafif yüksek seyrettiği bazı çalışmalarda gösterilmiştir.

2.3.a. Lipid (Yağ) Metabolizması

Birçok araştırmada kan yağlarının ramazan ayında olumlu yönde değiştiği gözlenmiştir.[94]

Enerji dengesi konusunda da bahsi geçtiği gibi yağlar orta uzunluktaki açlıklarda enerji kaynağı olarak yakılmaya yani kullanılmaya başlar. Ramazan ayında günler ilerledikçe enerji için yakıt türü yağlara doğru iyice kayar.

2.4. Oruç ve Su Dengesi

Ramazan orucu sırasında gündüz sıvı alımı olmadığı için bu duruma vücut adapte olmaya çalışır. İdrar miktarı azalır ve daha koyu hale gelir, ayrıca normalde terleme, solunum gibi idrar dışındaki sıvı kayıpları da azalır. Yani sonuç olarak vücutta fonksiyon gören su korunmaya çalışılır.[95] Ramazan açlığının uzamış açlıktan farklı olduğunu unutmamak gerekir. Yani, iftar sonrasında imsak vaktine kadar tekrar su alımı gerçekleşeceği için böbrekleri normal çalışan sağlıklı insanlarda oruç iyi tolere edilir, sıvı kaybına bağlı herhangi bir klinik durum gerçekleşmez. Gece idrar rengi ve miktarı normale döner. Ayrıca vücuttaki mineral dengesinin de değişmediği gösterilmiştir.[96] Tabii ki oruç tutulan coğrafi bölge şartları; orucun niteliğini, süresini ve suya ulaşma imkanını belirgin değiştirmektedir. Bu nedenle etkileri genellemek her zaman mümkün olamamaktadır. Örneğin Afrika’da suya ulaşımın zor olduğu bir köyde yazın kavurucu sıcağında oruç tutan bireydeki fizyolojik değişiklikler ve adaptasyon mekanizmaları ile Avrupa’da bir kuzey köyünde oruç tutan bireydeki değişiklikler elbette ki aynı olmayacaktır.

3. Ramazan Orucu ve Genler

Bilindiği üzere genler kalıtımla aktarılır ve yaşam boyunca değişmezler. Ancak kişinin yaşam tarzı, beslenme biçimi ve bazı çevresel etkenler bu genlerin ifade bulmasında değişkenliklere yol açabilir ve bu durum daha sonraki nesillere de aktarılabilmektedir. Bu olaya epigenetik denir. Ramazan orucunun günlük ritm ve metabolizma ile ilgili genlerde bazı değişiklikler yaptığı birkaç çalışma ile gösterilmiştir.[97]

4. Ramazan Orucunun Vücuttaki Organlar ve Sistemler Üzerine Etkileri

4.1. Ramazan Orucu, Ruh Sağlığı ve Zihinsel İyilik

Ramazan ayının uyku, yeme davranışı, sirkadiyen ritm ve sosyal ritm üzerindeki değişikliklerini sağlıklı bireyler kolay tolere edebilmektedir ve genellikle psikolojik anlamda sorun yaşamazlar. Zihinsel iyilik veya sağlık kavramının bilişsel, davranışsal ve duygusal yönlerinin olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Ramazan orucu ile ilgili çalışmaların çoğunda sağlıklı bireylerde depresyon, anksiyete ve stresin azalıp, hafızanın arttığı ve tüm zihinsel iyilik halinin arttığı raporlanmıştır.[98] Günümüz insanının önemli bir sorunu olan sabırsızlığa karşı ramazan orucu sabır ve tahammül kuvvetini artırarak psikolojik faydalar da sağlar. Almanya’da 34 sağlıklı genç yetişkinle yapılan bir çalışmada ramazan orucu ile katılımcıların duygu-durumla ilgili şikayetlerinin anlamlı düzeyde iyileştiği tespit edilmiştir.[99] Tunus’ta bir psikiyatri hastanesinde hastaneye yatma oranları geriye dönük olarak ay bazında değerlendirilmiş ve ramazan ayında belirgin olarak hastaneye yatışlarda azalma olduğu gözlenmiştir.[100] Başka çalışmalarda da yorgunluk ve hastalıkla ilişkili yaşam kalitesi ölçeklerinin olumlu yönde etkilendiği bildirilmiştir. Ramazan orucunun bedensel ve metabolik olumlu etkilerinin zihinsel iyilik haline önemli katkıları olabileceğini de unutmamak gerekir. Sağlıklı insanlarda görülen bu etkileri genele yansıtmak her zaman doğru olmayabilir. Yaşı daha ileri olup bedensel açıdan zinde olmayanlar veya psikiyatrik sorunları olanlarda durumun farklı olabileceği şeklinde yorumların olduğunu da unutmamak gerekir. Aksini bildiren çalışma sonuçları da vardır. Şeker hastalığı gibi bazı kronik hastalığı olanlarda zihinsel anlamda olumlu ve olumsuz sonuçların elde edildiği çalışmalar bulunmaktadır. Bazılarında ise ramazan orucunun bilişsel fonksiyonlara herhangi bir etkisi olmadığı görülmüştür.[101] Çalışmaların çoğunda hasta sayısı yeterince fazla değildir, üzerinde çalışılan yaş grupları farklıdır, çoğunda kontrol grubu yoktur, coğrafi-kültürel özellikler farklıdır, bireylerin çalışıp çalışmaması ve çalıştıkları ortamdaki psikolojik ve fiziksel stres koşulları, oruç zamanları vs. gibi sonuçlara etki edici özelliklerin fazla olması konu ile ilgili net, kesin yorumlarda bulunmayı zorlaştırmaktadır.

Depresyon, bipolar hastalık gibi ruhsal hastalıkların çoğunda, özellikle kronik olup düzenli ilaç kullanımı gerektiren hastalıklarda, hastalıkla ilgili şikayetlerin ramazan ayında artışa sebep olabildiği bilinmektedir.[102]

4.2. Oruç ve Vücut Kompozisyonu

Birçok çalışmada oruç ile kilo kaybı sağlandığı, vücut kitle indeksinin azaldığı, vücut yağ yüzdesinin azaldığı ve bel çevresinin inceldiği de bildirilmiştir.[103] İştahla ilgili hormonların düzene girmesiyle kilo kaybının sağlandığı düşünülmektedir.[104]

Ramazan ayı boyunca dengeli ve düzenli bir beslenme sağlanır, su ve sıvı alımı konusunda gerekli hassasiyetler gösterilirse kilo sorunu olanların ramazan orucu ile kolayca kilo verebileceği (ortalama 1-2 kg) vurgulanmaktadır. Ayrıca uygun egzersizler yapılarak bu etki artırılabilir ve sağlıklı yaşam için bedenimiz ve ruhumuz daha uygun hale gelir. Bununla birlikte özellikle iftarda aşırı yemek, özellikle yağ ve karbonhidrattan zengin yüksek kalorili gıdaları tüketmek ile ramazan boyunca kilo alınabileceği de unutulmamalıdır. Üstelik ramazandan sonra sağlıklı beslenme şartları terk edildiğinde ramazandan sonraki 2-5 hafta arasında verilen kiloların geri alındığı da bilinmektedir.[105]

4.3. Oruç, Bağışıklık Sistemi ve Enfeksiyonlar

Tıpkı aralıklı açlık diyetlerinde olduğu gibi ramazan orucunun bağışıklık hücreleri ve çeşitli bağışıklık sistemleri üzerine etkilerini inceleyen araştırmalar yapılmıştır. Sonuç olarak şimdiye kadarki çalışmaların hemen hepsinde ramazan orucu ile hem doğuştan hem de kazanılmış bağışıklık sistemi ile ilgili hücrelerin ve mekanizmaların oruçtan olumsuz etkilenmediği tam tersine orucun olumlu etkileri olduğu raporlanmıştır. Oruç tutmakla vücudun bağışıklık sisteminin zayıflayacağı ve enfeksiyonlara yatkın olacağı şeklindeki iddiaları ispatlayan herhangi bir bilimsel araştırmaya rastlamak mümkün değildir. Covid-19 pandemisi başlangıcına denk gelen 2020 Ramazan ayı öncesinde de benzeri endişeler dile getirilmiş olsa da Dünya Sağlık Örgütünün bu konudaki tavsiyeleri ile birlikte Müslüman ülkelerin büyük bir çoğunluğunda oruç tutulmuştur.[106] 2020 Ramazan ayı sonrasından günümüze kadar geçen yaklaşık 1 yıllık süreçte konu ile ilgili makaleler yayınlanmış ve bu makalelerde oruçtan dolayı Covid-19’a yakalanma olasılığında bir artma, vaka görülme sıklığında artma, hastalığın ramazanda daha da şiddetli seyretmesi gibi herhangi olumsuz bir durum bildirilmemiştir. Ayrıca oruç ile solunum sistemindeki “mukosiliyer” temizleme denilen solunum yüzeyinden zararlı mikropların temizlenmesinin etkilenmediği de ülkemizde yapılan bir araştırmada gösterilmiştir.[107]

4.4. Oruç, Beyin ve Sinir Sistemi

Ramazanın ilk günlerinde özellikle sıcak mevsimde 16 saati aşan oruçlarda sıvı alımının az olmasına bağlı baş ağrıları görülebilmektedir. Yeterli sıvı tüketimi, çay kahve, sigara tüketiminin ramazan öncesinde düzene konması ve oruca başlamadan önce ağrı kesici kullanımı ile bu ağrıların çok az görüldüğü de bildirilmiştir.

Orucun, nöron denilen sinir hücrelerini Alzheimer ve felç gibi yaşlılarda görülen hastalıklara karşı koruyabileceği birkaç çalışmada iddia edilmektedir.[108] Bilişsel işlevleri geliştirdiği, uzamsal, ilişkisel ve işleyen bellek üzerine pozitif etkileri olduğu da raporlanmıştır. Yapılan çalışmalarda genellikle nörolojik olayların ramazan ayında diğer aylardan farklı sıklıkta olmadığı görülmüştür.[109]

4.5. Orucun Görme Sistemi Üzerine Etkisi

Oruç, gözde bazı fizyolojik değişikliklere sebep olabilmektedir. Oruç tutarken gün içerisinde göz içi basıncının düştüğü veya değişmediği bildirilmiştir. Ramazanda göz yaşının içeriğinin diyetle değişebildiği bildirilmiştir. Bu değişiklikler kalıcı değildir. İftar sonrasında gerek göz içi basıncı gerekse göz yaşı sistemi bulguları normale dönmektedir.[110]

4.6. Oruç ve Solunum Sistemi

Çalışmalar genellikle akciğer fonksiyonlarının oruçla belirgin etkilenmediğini göstermektedir. Sigara içiminin azalmasının akciğer kapasitelerine pozitif katkıları olacağı da bilinmelidir.

4.7. Oruç ve Kalp-Damar Sistemi

Yapılan klinik çalışmalarda ramazan orucu ile kalp krizi, hipertansiyon gibi kalp damar hastalıklarının olumsuz etkilenmediği raporlanmıştır.[111] Kan basıncı azalması, istirahat halindeki kalp hızının azalması gibi koruyucu etkilerin yanında, kandaki glukoz, insülin ve homosistein gibi kalp hastalığı için risk oluşturacak maddelerin de oruç ile azaldığı bilinmektedir.[112] Oruç tutanlarda vücut yağ kitlesinin, kanda trigliserit, kötü kolesterol olarak bilinen LDL kolesterol ve toplam kolesterol düzeylerinin azalması, iyi kolesterol olarak bilinen HDL’nin oruç ile birlikte artması da olumlu etkiler arasındadır.

4.8. Oruç ve Sindirim Sistemi

Tüm bir yıl boyunca fazlaca yüklendiğimiz sindirim sistemi organları ramazan ayında biraz da olsa dinlenme, belki de kendini yenileme fırsatı bulmaktadır.

Ramazan ayında yeme düzeninin değişmesi, öğünlerde alınan gıda içeriği ve miktarının değişmesi, hareketin azalması, yeterince sıvı tüketilmemesi ve uyumadan önce gıda tüketimi gibi nedenlerle mide bağırsak şikayetlerinin ortaya çıkabileceği bilinmektedir. Hazımsızlık, şişkinlik, midede yanma ve ağrı, mide içeriğinin yemek borusuna reflüsü, kabızlık gibi şikayetler olabilir. Dengeli, ölçülü ve uygun zamanlarda beslenme ile bu şikayetlerin çoğu geçmektedir.

Bir çalışmada karaciğer yağlanması olup oruç tutan kişilerde ramazan ayı sonrasında ramazan öncesine göre karaciğerde yağlanmanın ve insülin direncinin belirgin azaldığı bildirilmiştir.[113]

Henüz geniş kapsamlı çalışmalar bulunmamakla birlikte yapılmış birkaç çalışma (birisi de ülkemizde yapılmıştır) ramazan orucunun bağırsak mikrobiyotasının (bağırsaklardaki faydalı bakteriler) çeşitliliğini ve sayısını olumlu olarak etkileyebildiğini göstermiştir.[114] Diğer aralıklı açlık çeşitlerinin bu konudaki etkileri zaten bilinmektedir. Bağırsak mikrobiyotasındaki düzelmenin kilo kontrolü, kan şekeri, kolesterol kontrolü, bağışıklık sistemi ve sindirim vs. gibi pek çok sistem üzerine olumlu etkili olduğu pek çok araştırmada ispatlanmıştır.

4.9. Oruç ve Böbrekler-Boşaltım Sistemi

Su ve mineral dengesi açısından önemli rol üstlenen böbrekler, ayrıca zehirli maddelerin atılmasını da sağlamaktadır. Eğer böbreklerin süzme fonksiyonunda ciddi bir sorun yoksa, besin ögelerinden dengeli bir tüketim sağlanırsa ve de iftar-imsak arasında yeterli su ve sıvı tüketimi olursa, kişiler oruç tutarken sorun yaşamamaktadır. Böbrek taşı oluşumu üzerine yapılan çalışmalarda çoğunlukla olumsuz bir etki bildirilmemiştir.[115]

5. Gebe ve Emziren Kadınlarda Oruç

Gebelikte oruç tutmanın anne ve bebek üzerine olan etkileriyle ilgili farklı ülkelerde yapılan araştırmaların sonuçları da farklılık arz edebilmektedir. Çalışmaların çoğunluğunda oruç ile anne karnındaki bebeklerin ağırlık, vücut ölçümleri, doğum zamanı ve doğum kilolarının oruç tutmayanlarınkinden farklı olmadığı bulunmuştur. Bazı çalışmalarda ise bebeklerin olumsuz etkilendiği raporlanmıştır. Yapılan çalışmalarda dikkat çeken husus ise genellikle Müslüman gebe kadınlar oruç tutmaya istekli olup kendilerine verilen oruç tutmama iznini göz ardı etmektedirler. Bununla birlikte son yıllarda, anne karnında beslenme eksikliklerinin çocukluk döneminde zeka ve öğrenme üzerine olumsuz etkileri olabileceği ve ileri yaşlarda metabolik ve kronik hastalıklar açısından sorun teşkil edebileceği ortaya konmuştur.

Gebelikte oruç tutan annelerin nasıl etkilendiğine dair yapılan çalışmalarda, ki bunların önemli bir kısmı ülkemizde yapılmıştır, insülin direncinin azaldığı, lipidlerin ve kan basıncının olumlu etkilendiği, vücut yağ oranının azaldığı gözlenmiştir.[116]

Bugüne kadar yapılmış olan çalışmalardan anne sütünün ramazan orucundan nasıl etkilendiğini tam olarak ortaya koymak mümkün olmamıştır. Hem çalışma sayısı azdır, hem de sonuçlar birbirinden farklıdır. Kimisinde anne sütü bileşenlerinin oruçlu dönemde anlamlı düzeyde düşük olduğu saptanmış, kimisinde ise oruçlu dönem ve ramazan sonrası oruç tutulmayan dönemde alınan anne sütü örneklerinde temel anne sütü bileşenleri açısından anlamlı fark olmadığı gösterilmiştir. [117]

Gerek gebelik gerekse süt vermeyi etkileyen bireysel ve çevresel etmen sayısı oldukça fazladır. Annenin yaşı, beslenme durumu, psikolojik faktörler, sosyokültürel faktörler gibi pek çok etmen ayrıca araştırmaların standartlarının yetersiz olması çalışma sonuçlarının farklı çıkmasına sebep olabilmektedir.

Sonuç

Biz Müslümanlar sağlığımızı korumak için oruç tutmuyoruz ancak oruç tutarken de bize emanet olan beden ve ruh sağlığımızı korumak için gerekli tedbirleri bilmek ve uygulamakla yükümlüyüz. Sağlığımızı koruyarak oruç tutmak için şu tavsiyeleri göz ardı etmemek uygun olacaktır; aşırı kalorili gıdalardan kaçınmak, tüm besin öğelerini dengeli olarak tüketmek, uygun egzersiz programları yapmak (ideali sabah veya iftardan 1 saat sonra), iftar ile imsak arasında yeterince su içmek, sahuru mümkün mertebe atlamamak ve sahuru sahur vaktinde yapmak, bedenimizi aşırı yoracak faaliyetlerden kaçınmak, günde en az 6 saat uyumayı mümkün kılacak şekilde yatma zamanını öne çekmek ve mümkünse sahurdan sonra uyumamaya gayret göstermektir.

[84] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[85] Faris MA, Jahrami H, BaHammam A, Kalaji Z, Madkour M, Hassanein M. A systematic review, meta-analysis, and meta-regression of the impact of diurnal intermittent fasting during Ramadan on glucometabolic markers in healthy subjects. Diabetes Res Clin Pract. 2020 Jul;165:108226. doi: 10.1016/j.diabres.2020.108226.

[86] Moghadam MT, Taati B, Paydar Ardakani SM, Suzuki K. Ramadan Fasting During the COVID-19 Pandemic; Observance of Health, Nutrition and Exercise Criteria for Improving the Immune System. Front Nutr. 2021 Jan 13;7:570235. doi: 10.3389/fnut.2020.570235.

[87] Moghadam MT, Taati B, Paydar Ardakani SM, Suzuki K. Ramadan Fasting During the COVID-19 Pandemic; Observance of Health, Nutrition and Exercise Criteria for Improving the Immune System. Front Nutr. 2021 Jan 13;7:570235. doi: 10.3389/fnut.2020.570235.

[88] Al-Rawi N, Madkour M, Jahrami H, Salahat D, Alhasan F, BaHammam A, Al-Islam Faris M. Effect of diurnal intermittent fasting during Ramadan on ghrelin, leptin, melatonin, and cortisol levels among overweight and obese subjects: A prospective observational study. PLoS One. 2020 Aug 26;15(8):e0237922. doi: 10.1371/journal.pone.0237922.

[89] BaHammam AS, Almeneessier AS. Recent Evidence on the Impact of Ramadan Diurnal Intermittent Fasting, Mealtime, and Circadian Rhythm on Cardiometabolic Risk: A Review. Front Nutr. 2020 Mar 11;7:28. doi: 10.3389/fnut.2020.00028.

[90] Faris MAE, Jahrami HA, Alhayki FA, Alkhawaja NA, Ali AM, Aljeeb SH, Abdulghani IH, BaHammam AS. Effect of diurnal fasting on sleep during Ramadan: a systematic review and meta-analysis. Sleep Breath. 2020 Jun;24(2):771-782.

[91] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[92] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62.

[93] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62.

[94] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62; Mirmiran P, Bahadoran Z, Gaeini Z, Moslehi N, Azizi F. Effects of Ramadan intermittent fasting on lipid and lipoprotein parameters: An updated meta-analysis. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2019 Sep;29(9):906-915. doi: 10.1016/j.numecd.2019.05.056.

[95] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[96] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62.

[97] Ajabnoor GM, Bahijri S, Shaik NA, Borai A, Alamoudi AA, Al-Aama JY, Chrousos GP. Ramadan fasting in Saudi Arabia is associated with altered expression of CLOCK, DUSP and IL-1alpha genes, as well as changes in cardiometabolic risk factors. PLoS One. 2017 Apr 6;12(4):e0174342. doi: 10.1371/journal.pone.0174342; Madkour MI, T El-Serafi A, Jahrami HA, Sherif NM, Hassan RE, Awadallah S, Faris MAE. Ramadan diurnal intermittent fasting modulates SOD2, TFAM, Nrf2, and sirtuins (SIRT1, SIRT3) gene expressions in subjects with overweight and obesity. Diabetes Res Clin Pract. 2019 Sep;155:107801. doi: 10.1016/j.diabres.2019.107801.

[98] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62.

[99] Nugraha B, Riat A, Ghashang SK, Eljurnazi L, Gutenbrunner C. A Prospective Clinical Trial of Prolonged Fasting in Healthy Young Males and Females-Effect on Fatigue, Sleepiness, Mood and Body Composition. Nutrients. 2020 Jul 30;12(8):2281. doi: 10.3390/nu12082281.

[100] Ben Ammar H, Ben Massoued R, Ben Hamadi A, Khelifa E, Hakiri A, El Hechmi Z. Hospitalizations in psychiatry during the month of Ramadan: A study at the Tunisian mental health hospital. International Journal of Social Psychiatry. January 2021. doi:10.1177/0020764020988888.

[101] Harder-Lauridsen NM, Rosenberg A, Benatti FB, Damm JA, Thomsen C, Mortensen EL, Pedersen BK, Krogh-Madsen R. Ramadan model of intermittent fasting for 28 d had no major effect on body composition, glucose metabolism, or cognitive functions in healthy lean men. Nutrition. 2017 May;37:92-103.

[102] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[103] Correia JM, Santos I, Pezarat-Correia P, Silva AM, Mendonca GV. Effects of Ramadan and Non-ramadan Intermittent Fasting on Body Composition: A Systematic Review and Meta-Analysis. Front Nutr. 2021 Jan 26;7:625240. doi: 10.3389/fnut.2020.625240; Zouhal H, Bagheri R, Triki R, Saeidi A, Wong A, Hackney AC, Laher I, Suzuki K, Ben Abderrahman A. Effects of Ramadan Intermittent Fasting on Gut Hormones and Body Composition in Males with Obesity. Int J Environ Res Public Health. 2020 Aug 3;17(15):5600. doi: 10.3390/ijerph17155600.

[104] Zouhal H, Bagheri R, Triki R, Saeidi A, Wong A, Hackney AC, Laher I, Suzuki K, Ben Abderrahman A. Effects of Ramadan Intermittent Fasting on Gut Hormones and Body Composition in Males with Obesity. Int J Environ Res Public Health. 2020 Aug 3;17(15):5600. doi: 10.3390/ijerph17155600.

[105] Faris Ezzat MA, Assaah-Khalil SH, Ali T. What happens to the body? Physiology of fasting during Ramadan. Diabetes and Ramadan Practical Guidelines 2021, Chapter 3: 40-62.

[106] Hassanein M, Hussein Z, Shaltout I, Wan Seman WJ, Tong CV, Mohd Noor N, Buyukbese MA, El Tony L, Shaker GM, Alamoudi RM, Hafidh K, Fariduddin M, Batais MA, Shaikh S, Malek PR, Alabbood M, Sahay R, Alshenqete AM, Yakoob Ahmedani M. The DAR 2020 Global survey: Ramadan fasting during COVID 19 pandemic and the impact of older age on fasting among adults with Type 2 diabetes. Diabetes Res Clin Pract. 2021 Jan 23;173:108674. doi: 10.1016/j.diabres.2021.108674.

[107] Develioglu ON, Sirazi S, Topak M, Purisa S, Kulekci M. Differences in Mucociliary activity of volunteers undergoing Ramadan versus Nineveh fasting. Eur Arch Otorhinolaryngol. 2013 May;270(5):1655-9. doi: 10.1007/s00405-012-2277-z.

[108] Moghadam MT, Taati B, Paydar Ardakani SM, Suzuki K. Ramadan Fasting During the COVID-19 Pandemic; Observance of Health, Nutrition and Exercise Criteria for Improving the Immune System. Front Nutr. 2021 Jan 13;7:570235. doi: 10.3389/fnut.2020.570235.

[109] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[110] bk. age.

[111] Salim I, Al Suwaidi J, Ghadban W, Alkilani H, Salam AM. Impact of religious Ramadan fasting on cardiovascular disease: a systematic review of the literature. Curr Med Res Opin. 2013 Apr;29(4):343-54; Raffee LA, Alawneh KZ, Al Suleiman MK, Ibdah RK, Rawashdeh SI, Al-Mistarehi AW. An observational study of the occurrence of acute coronary syndrome (ACS) among jordanian patients: Identifying the influence of Ramadan Fasting. Ann Med Surg (Lond). 2020 Oct 2;59:171-175.

[112] Moghadam MT, Taati B, Paydar Ardakani SM, Suzuki K. Ramadan Fasting During the COVID-19 Pandemic; Observance of Health, Nutrition and Exercise Criteria for Improving the Immune System. Front Nutr. 2021 Jan 13;7:570235. doi: 10.3389/fnut.2020.570235.

[113] Mari A, Khoury T, Baker M, Said Ahmad H, Abu Baker F, Mahamid M. The Impact of Ramadan Fasting on Fatty Liver Disease Severity: A Retrospective Case Control Study from Israel. Isr Med Assoc J. 2021 Feb;23(2):94-98. PMID: 33595214.

[114] Ozkul C., Yalinay M., Karakan T. (2020). Structural changes in gut microbiome after Ramadan fasting: a pilot study. Benef. Microb. 11 227–233. 10.3920/BM2019.0039; Ali I, Liu K, Long D, Faisal S, Hilal MG, Ali I, Huang X, Long R. Ramadan Fasting Leads to Shifts in Human Gut Microbiota Structured by Dietary Composition. Front Microbiol. 2021 Feb 18;12:642999. doi: 10.3389/fmicb.2021.642999.

[115] bk. A. Özkara, M. Altay, Oruç ve Kanıta Dayalı Tıp, Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara 2020.

[116] bk. age.

[117] bk. age.