On Dördüncü Söz Kategorisindeki Tüm İçerikler

Önce söz konusu âyet-i kerîmenin mealini verelim, daha sonra tefsir kitaplarından kısa bir açıklama takdim edelim:

“Elif lâm râ. Bu öyle bir kitaptır ki, her işi hikmetle yapan ve her şeyden hakkıyla haberdar olan Allah tarafından âyetleri sağlam şekilde tanzim edilmiş, sonra tafsilâtıyla açıklanmıştır.” (Hûd, 11/1)

“Kur’ân âyetleri sağlam şekilde tanzim edilmiştir. Bu sağlamlık hem lafız, hem de mâna itibariyledir. Ona ne yanlışlık, ne noksanlık, ne de tenakuz ârız olmaz. Yine bu sağlamlık, onun hükmünün devamlı oluşunu, kendinden sonra onu neshedecek bir İlâhî kitap gelmeyeceğini de ifade eder."

"Fussilet, yani fasledildi kelimesi için 'tafsilen açıklandı, mücmel bırakılmadı' manası verildiği gibi, 'fasıl fasıl çok konulara yer verdi' şeklinde de mâna verilmiştir. Bu ikinci manaya göre, onda iman, ibadet, peygamber kıssaları, helal ve haramlar gibi birçok mevzu harika bir nizam ile yer almıştır."

"Bu tafsilin 'Hakîm' ve 'Habîr' olan yani, hikmetiyle her şeyi yerli yerinde yapan ve ilmiyle her şeyden haberdar olan Allah tarafından yapıldığı haber verilmiştir. Allah bütün âlemleri hikmetli yarattığı gibi, O’nun bütün emir ve yasakları da hikmetlidir. 'Habîr' ismiyle, kâinatın yaratılış safhalarından, insanın ana rahmindeki geçirdiği devrelerden, insanlık tarihinde yaşanan ve peygamberlerin başına gelen hâdiselere kadar her şeyden haberdardır. Nitekim bu sûrede peygamber kıssalarına oldukça yer verilmiştir. Bunun  'Habîr' ismiyle yakın alâkası vardır.”

İlave bilgi için tıklayınız:

- 143. DERS (Hud Suresi, 1-12) İlâhî Mesaj.

Bu Söz’de bazı kimselerin anlamakta zorluk çektikleri “göklerin ve yerin altı günde yaratılması, yaş kuru her şeyin kitab-ı mübinde yazılmış olduğu” gibi hakikatlerden misâl olarak beş hakikat üzerinde durulmuş ve bu gibi meselelere nasıl yaklaşılması gerektiği konusunda ortaya bir numune konulmuştur.

“Elif lâm râ. Bu öyle bir kitaptır ki, her işi hikmetle yapan ve her şeyden hakkıyla haberdar olan Allah tarafından âyetleri sağlam şekilde tanzim edilmiş, sonra tafsilâtıyla açıklanmıştır.” (Hûd, 11/1)

Bu âyet-i kerîmede, Kur’ân âyetlerinin sağlam şekilde tanzim edildiği nazar-ı dikkate takdim edildikten sonra bu âyetlerin 'Hakîm' ve 'Habîr' olan Allah tarafından tafsil edildiği beyan edilmektedir. Burada geçen tafsil meselesini iki şekilde anlayabiliriz. Birisi, bir âyette mücmel olarak yani hülâsa olarak beyan edilen bir hakikatin tafsilatının başka âyetlerde bulunduğudur. Meselâ, Fatiha Sûresinde geçen sırat-ı müstakim ehlinin, bir başka âyet-i kerîmede peygamberler, sıddıklar, şüheda ve salihler olduğunun beyan edilmesi gibi.

Diğer mâna ise, âyetlerde geçen mücmel hakikatlerin Allah Resulü (asm.) tarafından tafsilatıyla anlatılmış olmasıdır.

Daha sonra gelen birçok tefsir âlimi de kendilerine ihsan edilen ilim ve hikmetle, âyetlerde geçen hakikatleri daha tafsilatlı olarak tefsir etmişlerdir.

O halde, bir insan kendi aklıyla anlayamadığı bir hakikati, evvela Allah Resulünün (asm.) hadislerindeki açıklamalara bakarak, daha sonra, gerektiğinde, tefsir âlimlerinin söz konusu âyet hakkındaki izahlarına müracaat ederek öğrenme yoluna gitmelidir. Bu iki ehemmiyetli me’haza müracaat etmeden sadece kendi fikriyle yapacağı tahlil ve izahlar, onun kalbini tatmin etmeyebilir ve ruhunda şüphe ve tereddütlere yol açabilir.

Üstad Hazretleri bu konuda, misâl olarak, beş mesele üzerinde durmuş ve yaptığı izahlarla fikir ufkumuzu açmış, bilgimize derinlik kazandırmış, bizleri sathî düşünmeden kurtarmış, böylece, benzeri meselelerle karşılaştığımızda o hakikatin de bizim idrakimizin ötesinde çok cihetleri olabileceği konusunda aklımıza yol göstermiş, düşüncemize istikamet kazandırmıştır.

"Kur'an-ı Hakîm'in ve Kur'an-ın müfessir-i hakikîsi olan hadîsin bir kısım yüksek ve ulvî hakaikına çıkmak için teslim ve inkıyadı noksan olan kalblere yardım edecek basamaklar hükmünde o hakikatların bir kısım nazirelerine işaret edeceğiz ve hâtimesinde bir ders-i ibret ve bir sırr-ı inayet beyan edilecek."

- Hadis-i şerifler, Kur’ân'ın hakiki müfessiri olarak zikredilmektedir. Bunu nasıl anlamalıyız?

Bir önceki sualin cevabında da ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân'da geçen mücmel hakikatlerin açıklanması, tafsil edilmesi konusunda en birinci kaynak Allah Resulünün (asm.) hadîs-i şerîfleridir.

Kur’ân'da namaz kılmamız emredilmekle birlikte, bu vazifeyi nasıl yerine getireceğimiz, hangi namazı kaç rekât kılacağımız gibi bütün tafsilatlar hadîs-i şerîflerden ders alınmıştır. Keza, Kur’ân'da İsra sûresinde miraç mucizesinin ilk safhası haber verilmiş, Necm sûresinde ikinci safha hakkında esasa müteallik malumat verilmiş, bu mucizenin sair teferruatı ise, bu konudaki hadislerde yer almıştır.

Bu noktada, İçtihat Risalesi (Yirmi Yedinci Söz)'nin başına konulan şu âyet-i kerîme de çok ehemmiyetlidir:

“Halbuki onlar bu haberi Peygambere ve aralarındaki salahiyet sahibi kimselere götürselerdi, onlar içerisinde hüküm çıkarmaya gücü yetenler, elbette onun ne olduğunu bilirlerdi.” (Nisâ, 4/83)

Bu âyet-i kerîmenin haber verdiği gibi, Peygamber Efendimiz (asm), ashabının tevil noktasında ihtilafa düştükleri bazı meseleleri içtihat yaparak tefsir etmiştir. Buna göre, Allah Resulü, Kur’ân-ı Kerîm'in hem birinci müfessiri, hem de ondaki bazı hükümleri beyan etmesi cihetiyle de ilk müçtehittir. Âyet-i kerîmede geçen, “aralarındaki selahiyet sahibi kimseler” ifadesi, bu içtihat vazifesini ashabın bazı âlimlerinin de yerine getirdiklerini haber vermektedir.

- Bu paragrafta Kur’ân-ı Hakim’in ve hadîs-i şerîflerin bir kısım yüksek ve ulvî hakikatlerine çıkmak için “teslim ve inkıyad” bilhassa nazara verilmektedir. Bunun sebebi nedir ve nasıl anlaşılmalıdır? 

Bu bahisle alakalı olarak Yirmi Dördüncü Söz'de şöyle buyurulur:

“Nasıl Kur’ân-ı Hakîm'in müteşabihatı var; tevile muhtaçtır veyahut mutlak teslim istiyor. Ehadîsin de Kur’ânın müteşabihatı gibi müşkilatı vardır. Bazen çok dikkatli tefsire ve tabire muhtaçtır.”

Kur’ân-ı Hakîm'de ve hadîs-i şerîf’lerde birtakım yüksek ve ulvî hakikatler ya mecaz yoluyla ya temsil ve teşbihlerle veya işarî manalarla ifade edilirler. Bunları ilk bakışta herkesin nazarı ihata edemeyebilir. Ancak, ders verilen bu mânaların hak olduğu öncelikle tasdik edildikten sonra, hem ilmen gayret göstererek, hem de nafile ibadetleri artırıp, tefekkürü derinleştirerek o yüksek hakikatlere yaklaşılabilir ve onlar insan kalbine açılabilir.

“Teslim ve inkıyadı” kifâyetli seviyeye ulaşmamış kişiler, bu gibi ulvî hakikatleri kendi akıllarının mizanıyla tarttıklarında, birtakım şüphe ve tereddütlere düşebilirler. İşte bu gibi kimseleri ikna ve akıllarını tatmin için bu Söz’de misâl olarak bazı meseleler ele alınmış ve akılların tek başına varmakta zorlandıkları o hakikatleri kalbe kabul ettirmenin yolları gösterilmiştir.

Burada, okuyucuya aynı zamanda bir usul öğretilmektedir. Şöyle ki:

Bazı ulvî hakikatleri anlamakta zorluk çeken kimselerle, o hakikatler üzerinde doğrudan münakaşa etmek yerine, onların ruhlarını terakki ve kalplerini inkişaf ettirecek vesileler üzerinde durulmalı, imanlarının taklitten tahkike çıkmasına gayret edilmelidir. İnsanın, küçük yaşta hazmedemediği bir gıdayı ileri yaşlarda rahatlıkla hazmetmesi gibi, o kimseler de teslim ve inkıyad hususunda zahmet çektikleri bazı hakikatleri, böyle bir manevî terbiye neticesinde rahatlıkla anlayacaklar ve hakikate teslim olacaklardır.

"Mesela: خَلَقَ السَّموَاتِ وَاْلاَرْضَ فِى سِتَّةِ اَيَّامٍ  'Altı günde gökleri ve yerleri yarattık.' demek olan; hem belki bin ve elli bin sene gibi uzun zamandan ibaret olan eyyam-ı Kur'aniye ile insan dünyası ve hayvan âlemi altı günde yaşıyacağına işaret eden hakikat-ı ulviyesine kanaat getirmek için, birer gün hükmünde olan her bir asırda, her bir senede, her bir günde Fâtır-ı Zülcelal'in halkettiği seyyal âlemleri, seyyar kâinatları, geçici dünyaları, nazar-ı şuhuda gösteriyoruz. Evet, güya insanlar gibi dünyalar dahi, birer misafirdir. Her mevsimde Zât-ı Zülcelal'in emriyle âlem dolar, boşanır."(Sözler, On Dördüncü Söz)

Ayet-i kerimenin tamamının meali şöyle:

“Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra Arş'a istivâ eden, geceyi, durmadan kendisini kovalayan gündüze bürüyüp örten; Güneş'i, Ay'ı ve yıldızları emrine boyun eğmiş durumda yaratan Allah'tır. Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de ona mahsustur. Âlemlerin Rabbi Allah ne yücedir!” (A'râf, 7/54)

Ayetin başında “Rab” isminin geçmesi ayrı bir ehemmiyet taşır. Zira terbiye, kademeli olarak yapılır. Bir anda yaratmaya terbiye denmez; halk denir, ibda denir.

Tefsir âlimlerinin büyük kısmı, “altı gün” ifadesinin, bizim bildiğimiz yirmi dört saat hesabıyla olmadığını ifade eder ve derler ki, “arz ve semanın henüz bulunmadığı bir safhada, yerkürenin kendi etrafındaki dönmesi manasındaki bir 'gün'den söz edilemez.”

Gün ifadesi, devir manasınadır. Sema ve arz, ezel ve ebede nazaran altı gün sayılacak kadar olan altı devrede yaratılmışlardır.

Bin ve elli bin sene konusunda tefsirlerde şu ehemmiyetli malumata yer verilir:

Hac suresi 47. ayette, “Rabbinin katındaki bir gün sizin saymakta olduklarınızın bin yılı gibidir.”  buyurulur. Meâric sûresi dördüncü ayette ise, “Melekler ve ruh, ona 'miktarı elli bin yıl olan' bir günde yükselip çıkar.” buyurulur. Ayette geçen ruhtan maksat Cebrail aleyhisselamdır. Ve bu ayette Hac suresindeki “sizin saymakta olduklarınızın” kaydı konulmamıştır. Buna göre bu ayette geçen gün, melek günüdür. O gün için belli bir süre tayin etmek mümkün değildir. Ve ayette asıl maksat meleklerin yükseldikleri mertebelerin ne kadar yüce olduğunu anlatmaktır.

Bununla birlikte bu ayet-i kerimelere birçok işarî manalar verilmiştir. Müfessirlerimiz Hac suresinde geçen günün, ahiret günü, kıyamet günü olduğunu söylemişler ve bunun “dirilişle mizan arasında geçen zaman” olduğunu ifade etmişlerdir. Bunun mü’minler ile inanmayanlar için farklı olacağını da kaydetmişlerdir.

Bazı âlimlere göre, Mearic suresinin dördüncü ayetinde haber verilen sür’atli seyir, ruhların mizandan sonra cennete varışları için de geçerlidir.

Üstad Hazretleri, kabirle başlayıp cennetle son bulacak yolculuğun amele göre, takva kuvvetine göre farklı şekilde katedileceğini belirterek şöyle buyurur:

"Bir kısım ehl-i takva, berk gibi bin senelik yolu, bir günde keser. Bir kısmı da hayal gibi elli bin senelik bir mesafeyi, bir günde kat'eder." (bk. age., Dördüncü Söz)

Diğer bazı müfessirler ise altı günü sadece dünyanın yaratılışına tahsis ederek, ayet-i kerimeye,  “Semavatı yarattı, arzı da altı günde yarattı.” şeklinde mana verirler.

Bir anda değil de altı devrede yaratılmanın çok hikmetleri zikredilir. Bunlardan birisi de “bir anda yaratılmanın bazılarınca tesadüfe verilebileceği, mahlukatın safhalar hâlinde terbiye görerek, sonunda insanın misafir olacağı en güzel bir saray şeklinde terbiye görmesinin ise ancak ilim, hikmet ve rahmet  ile olabileceği, bunların ise tesadüfe verilemeyeceği” şeklindedir.

Ayrıca müfessirler, “semavat ve arz” ifadesinin, onlardaki bütün varlıkları da içine alacağını ifade ederler.

Bu vesileyle ibda ve inşa konusuna kısaca temas edelim:

Cenâb-ı Hakk’ın iki nevi yaratması vardır, birisi “ibda” ile yoktan yaratma, diğeri “inşa” tarzında kademeli olarak, safhalar hâlinde yaratmadır. Kâinatın bir küçük misali olan insanda her iki yaratılışın da misali vardır. İnsanın ruhu -ibda ile- bir anda, bedeni ise kademeli olarak -inşa ile- yaratılmıştır.

Bir Risalede dünyada hikmetin, ahirette ise kudretin daha hâkim olacağı nazara verilir.

Üstad Hazretleri kâinatı bir ağaca benzetir, insanın ise onun en mükemmel meyvesi olduğunu nazara verir. Kâinat safha safha yaratıldığı için onun meyvesi olan insan da yine kademeli olarak yaratılmıştır. Kâinatın geçirdiği altı devrenin bir küçük misali de insanın ana rahmindeki teşekkülünde kendini gösterir. O da “nutfe, alaka, mudğa, azm, lahm ve halk-ı cedid” safhalarından geçmiştir.

Kâinat bir anda yaratılsaydı insan bu safhalardan geçmeyecek, kemal yaş olan kırk yaşında hiçbir şey bilmeyen bir büyük çocuk olarak ortaya çıkacaktı. Yahut, ona bütün bilmesi gerekenler de, meleklerde olduğu gibi, bir anda verilecek, terakki ve tekâmül kapısı kapanacaktı.

Bilindiği gibi, Cenâb-ı Hakk’ın Zâtî isimleri yanında sayılamayacak kadar çok fiilî isimleri de vardır. Birbirinden farklı olan her fiil ayrı bir ismin tecellisini netice verir. Rızık vermek ayrı, hayat vermek ayrı bir fiil olduğundan, birincisinin icra edilmesiyle Rezzak ismi, ikincisinin icrasıyla da Muhyi ismi tecelli etmiştir. İşte âlemin ve onda yaratılan bütün canlıların geçirdikleri her bir safha, ayrı bir ilahi fiildir ve ayrı bir ismin veya isimlerin  tecellisine hizmet etmektedir. Bu safhalar bire indiğinde birçok isim tecelli etmeyecek demektir.

Sadece bitkilerden bir misal vermekle iktifa edelim. Bu misali diğer bütün canlılara ve kâinatın tamamına teşmil edebiliriz.

Cenâb-ı Hak, bir ağacın bütün hususiyetlerini bir çekirdek içinde, Üstad'ın ifadesiyle, “manevi kader kalemiyle” yazıyor. Bu ayrı bir fiildir. Sonra, o çekirdeği açıyor. Bu da yine farklı bir fiildir. O çekirdeğe neşv ü nema veriyor, onu büyütüp geliştiriyor. Bunlar da yine ayrı birer fiildirler. Neticede o ağacı kemal noktasına getiriyor ve orada durduruyor. Bunlar da yine farklı işlerdir. Ağaçtan meyve çıkarıyor. Ve o meyvenin içine ağacın bütün plan ve programını yerleştiriyor. Bunlar da yine birbirinden ayrı harika fiillerdir. Bütün bu farklı fiiller, farklı isimlerin tecellisini netice verirler. Ağaç bir anda yaratılsaydı bütün bu fiiller yerine, sadece, “yoktan yaratma” fiili icra edilecek ve diğer isimler tecellisiz kalacaktı. O zaman yeryüzünde ne civciv görebilecektik, ne kuzu. Bitkiler âleminde ise fidanlardan hiç söz edilmeyecekti.

 Doğrudan “kâinat” demek yerine, “semavat ve arz” denilmesinin sebebine gelince, bu ifade tarzı, insanın tefekkür ufkunu daha da genişletmektedir. Nitekim bir ayet-i kerimede de o müşriklere semavat ve arzı kimin yarattığı sorulduğunda, ister istemez, Allah diyecekleri haber verilir.

Üstad Hazretleri, yeryüzündeki bütün canlıların semavat ve arzın izdivacıyla ortaya çıktıklarına dikkat çeker.

İnsan, semadaki varlıklara ve hadiselere de muhtaçtır, yerdeki varlıklara ve icraatlara da. Öyle ise, insanı yaratan ancak semavat ve arzın Rabbi olabilir.

Öte yandan bu ikinci ifade tarzında sema ve arzın ayrı ayrı tefekkür edilmeleri de sağlanmış oluyor. Nitekim Fatiha Sûresinde “Rabbü’l-âlemin" ismi geçer ve Allah’ın bütün âlemleri terbiye ettiği nazara verilir. Kur’ân'ın hülasası mahiyetinde olan bu sûrede geçen “Rabbü’l-âlemin" ismi yerine daha sonra tafsilata geçilmiş ve farklı isimler zikredilmiştir; “Rabbüssemavati vel arz”, “Rabbi Musa ve Harun”, “Rabbünnas” gibi.

 Kur’ân-ı Kerîm'de “göklerin ve yerin altı günde (devrede) yaratıldığı” haber verilmektedir. Nur Külliyatında, “eyyam-ı Kur’âniyenin” yani Kur’ân'da geçen “gün” mefhumunun “bin ve elli bin sene gibi uzun zamanları” ifade ettiğine dikkat çekiliyor. Burada geçen “gibi” kelimesi, bu rakamlar dışında başka rakamlar da olabileceğine işaret etmektedir.

Nitekim Üstad Hazretleri de Barla Lahikası'nda günler ve senelerdeki bu farklılık hakkında şöyle buyurur:

“Malûmdur ki, Küre-i Arz'ın mihveri üstündeki hareketiyle gece-gündüzler ve medar-ı senevîsi üstündeki hareketiyle seneler hasıl oluyor. Güneşle beraber her bir seyyarenin belki sevabitin ve Şems-üş Şümus'un dahi her birinin mihveri üstünde eyyam-ı mahsusalarını gösteren bir hareketi ve medarı üzerinde deveranı dahi bir nevi seneleri gösteriyor...” (Barla Lahikası, 250. Mektup)

Üstadımız, aynı mektupta, bütün hak dinlerinin ve şeriatların asıllarının Kur’ân'da olduğunu ifade ettikten sonra, Kur’ân'ın “altı bin altı yüz altmış altı” ayetinin, Kur’ân nurunun “eyyam-ı şer’iyye” ile bu kadar yıl hüküm süreceğine işaret ettiğini kaydeder. Bu rakama fetret dönemi ilave edildiğinde “Âdem’den kıyamete kadar ömr-ü beşer yedi bin senedir.” (bk. Kenzu’l-Ummal, h.no: 16459; Munavî, Feyzu’l-Kadir, h.no: 4278, III, 547) hadis-i şerifinde haber verilen rakama tekabül eder.

Üstad Hazretleri, aynı konunun devamında, “eyyamın lisan-ı şer’ide itlâkatı” olduğunu, yani mutlak bırakıldığını nazara verir ve senelerin de mutlak olduğuna, belli bir süre ile kayıtlanamayacağına işaret ederek, jeologların, tarihçilerin ve coğrafyacıların verdikleri rakamların, “Âdem’den kıyamete kadar ömr-ü beşer yedi bin senedir.” hadis-i şerefini cerh edemeyeceğini söyler.

Ayrıca şunu da ilave eder: “Çünkü eyyam-ı şer’iyyenin dört saatten, elli bin seneye kadar hükmü ve şümulü var.” Yani hadiste geçen sene ifadesinin de ne kadar müddeti ifade ettiği kesin değildir. Gezegen ve yıldızlara göre değiştiğinden izafidir. Bu sebeple söz konusu ilim adamlarının verdikleri rakamlar hadisin haberini cerh edemez.

“Güya dünya öyle bir misafirhanedir ki, zîhayat kâinatlar ona misafir olurlar ve seyyah âlemler ve seyyar dünyalar ona gelirler, vazifelerini görürler, giderler.”(1)

“Hem o Kadîr-i Mutlak, herbir asrı, herbir seneyi, herbir günü bir model yaptığı gibi, rûy-i zemini, herbir dağ ve sahrayı, bağ ve bostanı, herbir ağacı birer model yapmıştır. Vakit-bevakit, taze taze birer kâinatı zeminde kuruyor, birer yeni dünyayı icad ediyor. Birer âlemi alıp da diğer muntazam bir âlemi getiriyor.”(2)

Semaların ve arzın altı günde yaratıldığını haber veren âyet-i kerîme, bu yaratmanın her bir safhası tamamlandığında ikinci bir safhaya geçildiğini, böylece bu âlemin birbirini takip eden altı devrede yaratıldığını ders verdiği gibi, bu dünyaya misafir gelen ve giden canlılar âlemi için de benzer bir durum söz konusudur.

Mevsimlerin her biri ayrı bir âlem olarak düşünüldüğünde, bu âlemler de dört gün diyebileceğimiz, dört safhada yeryüzüne gelmekte, vazifelerini tamamladıktan sonra gitmektedirler.

“Seyyal âlemler” denilince Üstad'ın şu ifadesi hatıra geliyor:

“Şu mevcudat, irade-i İlâhiye ile seyyâledir. Şu kâinat, emr-i Rabbânî ile seyyaredir. Şu mahlûkat, izn-i İlâhî ile, zaman nehrinde mütemadiyen akıyor,..”(3)

“Seyyar kâinatlar” ise, gezen varlıklara bakar. Burada kâinat kelimesi lügat manasıyla kullanılmıştır. Kâinat, “olan şeyler” yani varlık alemi demektir. Seyyar kâinatlar, atomdaki hareketten, gezegenlerdeki harekete, Güneş sisteminin tamamının da Herkül Burcuna doğru gidişinden, bütün galaksilerdeki hareketlere kadar bütün faaliyetleri hatıra getirir. Bu hareketler neticesinde, âlem devamlı olarak değişmekte ve bir sonra uğradığı menzille bir önceki arasında büyük farklılık görülmekte, sema ve arzın altı devrede yaratılışının bir neticesi olarak, bu âlemler de devamlı bir seyir halinde bulunmaktadırlar.

Üstad Hazretlerinin şu ifadeleri bu seyri ve hareketi çok güzel ortaya koyar:

“En büyük daire olan zerrat âlemini bir tarla yapıp, her zaman kâinat kadar mahsulâtı, kudretiyle, hikmetiyle onda eker, biçer, kaldırır. Âlem-i şehadetten âlem-i gayba, daire-i kudretten daire-i ilme gönderir.”(4)

Dipnotlar:

(1) bk. Şualar, Yedinci Şuâ.

(2) bk. Sözler, On Altıncı Söz.

(3) bk.  Mektubat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.

(4) bk.  age.

وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍٍ اِلاَّ فِى كِتَابٍ مُبِينٍٍ ٭ وَكُلَّ شَيْءٍ اَحْصَيْنَاهُ فِى اِمَامٍ مُبِينٍ ٭ لاَ يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِى السَّموَاتِ وَلاَ فِى اْلاَرْضِ وَلاَ اَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَلاَ اَكْبَرُ اِلاَّ فِى كِتَابٍ مُبِينٍ

Ayetlerin mealleri şöyledir:

“Yaş ve kuru ne varsa apaçık bir kitapta yazılmıştır.” (En'âm, 6/59)

“Biz her şeyi imam-ı mübinde (levh-i mahfuzda) sayıp yazmışızdır.” (Yâsin, 36/12)

“Ne göklerde ve ne de yerde zerre kadar bir şey O’ndan uzak kalamaz; bundan küçük veya büyük ne varsa, hepsi apaçık bir kitapta yazılmıştır.” (Sebe', 34/3)

Meallerini naklettiğimiz bu âyet-i kerîmeler üzerinde bazı kısa açıklamalar yapalım:

“Yaş ve kuru ne varsa apaçık bir kitapta yazılmıştır...” âyetinin tamamı şöyledir:

“Gaybın anahtarları Allah’ın yanındadır. Onları ondan başkası bilmez. O, karada ve denizde ne varsa bilir. Onun bilgisi dışında bir yaprak bile düşmez. O, yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi bile bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” (En’âm, 6/59)

Bu âyet-i kerîmede, Allah’ın her şeyi ihata eden ilmi hârika bir şekilde nazara verilmektedir. Henüz yaratılmayan nice varlıklar da onun ilmindedirler. Dilediği zaman onları varlık sahasına çıkarır. Bunları ondan başkası bilmez. Kıyamete kadar ve tâ ebede kadar daha neler yaratacağını da yine ancak kendisi bilir.

Böylece başlayan âyetin son cümlesinde, “Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” buyurularak, ancak kendisinin bilebileceği bu varlıkları, ilâhî ilmin ve hafîziyetin en büyük aynası olan levh-i mahfuzda ayrıca kaydettiğini haber vermektedir. “Apaçık bir kitap” için, ilm-i İlâhî veya levh-i mahfuz manası verilmektedir.

Allah’ın nihâyetsiz ve bilinmez ilminden haber veren bu iki cümle arasında, ilminin ihatasına bazı misâller de verilmiştir. Karada ve denizde olan her şey, düşen yapraklar, yer altında gizlenmiş ve açılmak için ilâhî rahmeti gözleyen tohumlar…

“Yaş ve kuru” ifadesi bütün varlık âlemini içine alır. Âyetin baş kısmında geçen, “O, karada ve denizde ne varsa bilir.” âyeti, denizlerin her damlasından, karaların her parça toprağına kadar tüm varlıkların Allah’ın ilminde olduğunu ifade eder. Denizler “yaş” kelimesiyle, karalar “kuru” kelimesiyle temsil edilmişlerdir.

Bu yaş ve kuruları bilen Allah, onların bir arada bulunduğu bütün canlıları da bilir. Ağaçların da hayvanların da insan bedeninin de yarıdan fazlası sudur. İnsanda bu nisbetin üçte ikiye vardığı söyleniyor. Allah, insanı bütün azalarıyla, toprağı bütün bakterileriyle, denizi bütün damlalarıyla, semayı bütün yıldızlarıyla bildiği gibi, bu âlemlerde vazife yapan bütün ruhları ve melekleri de bilir. Mülk sûresinde geçen şu iki âyet-i kerîme de bu noktada çok mânidardır:

“Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; elbette Allah bütün sinelerin künhünü bilir. Yaratan bilmez olur mu? O Latîf’tir, Habîr’dir (her şeyden haberdardır).” (Mülk, 67/13-14)

"Bütün eşya, bütün ahvaliyle vücuda gelmeden ve geldikten sonra ve gittikten sonra yazılıdır ve yazılır ve yazılıyor, demek olan hakikat-ı âliyesine kanaat getirmek için Nakkaş-ı Zülcelal, rûy-i zeminin sahifesinde, her mevsimde, bahusus baharda değiştirdiği nihayetsiz muntazam mahlukatın fihriste-i vücudlarını, tarihçe-i hayatlarını, desatir-i hareketlerini; çekirdeklerinde, tohumlarında, köklerinde manevî bir surette derc ve muhafaza ettiğini ve zevalden sonra semerelerinde aynen kalem-i kaderiyle, manevî bir tarzda basit tohumcuklarında yazdığını, hattâ her geçici baharda, yaş-kuru ne varsa, mahdud zerrecikler ve kemikler hükmünde olan tohumlarda, ölmüş odunlarda, kemal-i intizam ile muhafaza ettiğini nazar-ı şuhuda gösteriyoruz."(1)

a. Canlı olsun cansız olsun bütün varlık âlemi, daha yaratılmadan bütün halleri, hususiyetleri, şekilleri ve vazifeleriyle Allah’ın ezelî ilminde takdir edilmişlerdir. Güneşte “Nur” ismini, direksiz duran semada “Kadir” ve “Kayyum” isimlerini, canlılarda "Muhyi" ve "Mümit" isimlerini tecelli ettiren Allah, ilim ve hıfzını da levh-i mahfuzda tecelli ettirmiş, onda yazmıştır. Cümlenin başında bu hakikat dile getirilmiş, devamında ise buna delil olmak üzere canlılardaki hıfz ve muhafazalara dikkat çekilmiştir.

Canlıların bütün hususiyetlerini çekirdeklerinde, yumurtalarında, nutfelerinde hıfz eden bir ezelî ilim, elbette bu varlık âleminin de geçirdiği bütün safhaları ve bundan sonra geçireceği devreleri ve onlarda vuku bulacak hâdiseleri levh-i mahfuzda kaydetmiş ve onu “Hafîz” ismine en büyük bir ayna, bir tecelligâh kılmıştır.

b. Bu tabirler Allah’ın “Kıdem” ve “Beka” sıfatlarına, “Evvel” ve “Ahir” isimlerine bakmaktadır. Burada bize verilen ders ise, bütün âlemi daha yaratılmazdan önce bütün ahvaliyle planlayan, takdir eden, onun geçirdiği bütün safhaları levh-i mahfuzda kaydeden Allah, bir gün gelecek bu âlemin varlığına son verecek ve hayır olsun şer olsun bütün işlerin hesabını mutlaka görecektir.

Bu kâinat ağacının evveli ve âhiri olduğu gibi, insanın da bir evveli ve âhiri vardır. Onun bir ömür boyu işlediği sevaplar ve günahlar kaydedilmiş olup, yer altına atılan bir çekirdeğin orada sümbül vermeye başlaması gibi, insanın da ölümüyle birlikte amellerinin ilk muhasebesi yapılacak, ilk mükâfat ve ilk cezalar kabir âleminde verilecektir. Çekirdeğin yeryüzüne çıkıp orada dal budak salması gibi, insan da yeniden diriliş hâdisesiyle mahşer meydanına çıkacak ve amellerinin bütün teferruatının hesabını o âlemde verecektir.

c. Bu ifadeler genetik ilminin bir hülasası gibidir. Canlıların bütün hususiyetleri tohumlarında genler halinde yazılıdır. O şifrede, ne şekiller vardır, ne rakamlar. Ama genlerin dizilişine göre şekiller de organların sayıları da yerleri de tayin edilmektedir. İlâhî takdirin bu mucize tecellisi bütün akılları hayrette bırakmaktadır.

Üstad Hazretleri genlerdeki bu mu’cize dizilişi “manevî kader kalemiyle yazma” şeklinde ifade etmektedir.

Paragrafta geçen “fihriste-i vücut”, “tarihçe-i hayat” ve “desatir-i hareket” ifadeleri arasında çok ince bir mana farkı vardır. Şöyle ki;

“Fihriste-i vücut” ifadesinde, o çekirdekten çıkacak varlık bir kitaba benzetilmiş, kitabın “içindekiler” bölümü gibi, onda yer alan konuların fihriste olarak çekirdekte de bulunduğu nazara verilmiştir. Ağacın büyüklüğü, dallarının sayısı, yapraklarının şekilleri ve renkleri hülasa halinde çekirdekte yazılıdır.

“Tarihçe-i hayat” ifadesi ise, o tohumun hayatının bütün safhalarıyla yazıldığını ifade eder. Ne zamana kadar büyüyeceği, hangi safhada çiçek açacağı, meyve vereceği gibi hususlar o tohumda yazılmakla, o tohum, bitkinin tarihçe-i hayatını bünyesinde şifreler halinde taşımış olmaktadır.

“Desatir-i hareket” ifadesi de yine o çekirdeğe şifreler halinde konulan kanunları hatırlatmakla birlikte, o çekirdeğin mahiyetine yerleştirilen istidadı da hatırlatmaktadır. Yani, o çekirdek hangi tip toprakta, ne kadar derinlikte, hangi mevsimde, kaç derece ısıda, ne kadar su ile sümbül verecekse, bütün bunlar da o çekirdekte sanki manen yazılı gibidir. Zira bunlara riâyet edilmediği takdirde netice alınamamaktadır.

Bu üç ifadeden birincisini, vücut öncesi, ikincisi vücuttan sonra, üçüncüsü ise hazır zaman için de düşünebiliriz.

“Çekirdekteki nakş-ı kader olan manevî ağaç, bağdaki nesc-i kudret olan mücessem ağaçtan daha aciptir.”(1)

“İsm-i Evvel ile işaret edildiği gibi: Her bir meyvedar ağacın menşe-i aslîsi olan çekirdek öyle bir sandukçadır ki, o ağacın proğramını ve fihristesini ve plânını ve öyle bir tezgahtır ki, onun cihazatını ve levazımatını ve teşkilatını ve öyle bir makinedir ki, onun ibtidadaki incecik vâridatını ve latifane masarıfını ve tanzimatını taşıyor.”(2)

Dipnotlar:

(1) bk. Mektubat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.

(2) bk. Şuâlar, İkinci Şuâ, Üçüncü Makam.

a. Kâinat denilmesi yerine semavat ve arz denilmekle, göklerin ve yerin ayrı ayrı düşünülmesine yol açılması gibi, burada da yaş ve kuru mefhumlarına dikkat çekilmektedir. “Biz her şeyi çift yarattık.” mealindeki âyet-i kerîmenin birçok cihetinden birisi “arz ve sema” ise, bir diğeri de “yaş ve kurudur.” Yani, mahlûkat, bahusus yeryüzündeki varlıklar, yaş ve kuru olmak üzere iki esas üzerinde yaratılmışlardır. Yer küresinin yaklaşık üçte ikisi deniz, üçte biri kara olduğu gibi, insan bedeninin de yine yaklaşık üçte ikisi sudur.

Üstad Hazretleri yerküresinin yaratılışından söz ederken şöyle buyurur:

“Evet, arzın evvel-i hilkatine bakıyoruz ki, mâyi haline gelen bir madde-i seyyâleden taş ve taştan toprak halk edilmiş. Mâyi kalsaydı, kâbil-i süknâ olmazdı. O mâyi taş olduktan sonra demir gibi sert olsa idi, kâbil-i istifade olmazdı.”(1)

Aynı şey insan bedeni için de geçerlidir. İnsan bedeninde hiç su bulunmasaydı beden ortaya çıkmaz, çıksa bile bir işe yaramazdı.

Hayvan bedenlerinin de büyük kısmı sudur, bu durum sebze ve meyvelerde de kendini göstermektedir.

b. Nur Külliyatı'nda “Bir kavle göre Kitab-ı Mübin Kur’ân-ı Hakîmdir.” buyrulmaktadır. Üstadımızın “Kitab-ı Mübin” tabirine; tohumları, çekirdekleri ve kökleri misâl olarak vermesi de bir başka kavil olarak düşünülmelidir. Risalelerde, İmam-ı Mübin ve Kitab-ı Mübin için “Levh-i mahfuzun defterleri” tâbiri kullanılır ve bunların “ilm-i İlâhînin unvanları” oldukları beyan edilir. Buna göre mazi, hâl ve istakbali bilen Cenâb-ı Hak, bu ilmini İmam-ı Mübin denilen manevî bir defterde kaydetmekle, onda “Hâfiz” ismini tecelli ettirdiği gibi, hazır zamanda yarattığı ve yaratacağı mahlûkatın planlarını çekirdeklerde ve tohumlarda kaydetmekle de onları yine “Hâfiz” isminin tecellisine bir başka ayna yapmıştır. Üstadımız, Kitab-ı Mübin'in bu kayıtların tümünü ihtiva ettiğine işaret etmektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’e Kitab-ı Mübin denilmesi de onun bütün mahlûkattan ve bütün hâdisattan haber vermesi cihetiyledir. Bu haber veriş, yaş ve kuru her şeyin onda bulunduğu şeklinde ifade edilmiş olmaktadır.

(1) bk.  Sözler, Otuz Üçüncü Söz, Yirmi İkinci Pencere.

“...Güya her bir bahar, bir tek çiçek gibi, gayet muntazam ve mevzun olarak, zeminin yüzüne bir Cemil ve Celil'in eliyle takılıp koparılıyor; konup kaldırılıyor."

"Hakikat böyle iken, beşerin en acib bir dalaleti budur ki: Kader kaleminin sahifesi olan Levh-i Mahfuz'un yalnız bir cilve-i aksi olarak, fihriste-i san'at-ı Rabbaniye olup, ehl-i gafletin lisanında tabiat denilen bu kitabet-i fıtriyeyi, bu nakş-ı san'atı, bu münfail mistar-ı hikmeti, tabiat-ı müessire diyerek masdar ve fâil telakki etmesidir. اَيْنَ الثَّرَا مِنَ الثُّرَيَّا Hakikat nerede? Ehl-i gafletin telakkileri nerede?”(1)

a. Bu ifadenin, Mesnevî-i Nuriye’de geçen şu cümle ile yakın münasebeti vardır:

“Evet, bu cüd-u icad Saniin vücubundandır. Nevide celalidir, fertte cemalidir.”(2)

Bir çiçeğe tek olarak baktığımızda ondaki cemal yani güzellik hemen nazarımıza çarpar ve o çiçeği severiz. O çiçekle kaplanmış bir dağa baktığımızda kalbimizde “hayret” manası hükmeder.

İşte her bir bahar da bir yönüyle çok güzel, bir başka yönüyle ise insanı hayrete düşüren muhteşem bir tablodur. Onda cemâl ve celâl birlikte kendini gösterir.

Öte yandan, ilâhî kudretin bir baharı bir çiçek kadar kolay yaratıp, yeryüzüne takıp sonra yine aynı kolaylıkla ondan koparıp alması bir celâl ve azamet tecellisidir. Baharın kendisi cemali gösterirken, bu azametli tasarruf celali göstermektedir.

b. Lisanımızda, tabiat kelimesi hem “kâinat” manasına, hem de “fıtrat” manasına kullanılmaktadır. Buradaki kullanımı, “fıtrat” manasınadır. Gözün tabiatında görmek, kulağınkinde işitmek vardır. Aynı şekilde, çekirdeğin tabiatında ağaç olmak, yumurtanın tabiatında civciv olmak vardır. Ehl-i gaflet, o varlıklara bu tabiatları, bu fıtratları, bu istidatları Allah’ın koyduğunu gözden ırak tutarak, eşyanın yaratılışını o çekirdeklerin ve tohumların tabiatlarına vermekle dalâlete düşüyorlar. 

Bir çekirdeği terbiye ederek ağaç haline getiren Allah’tır. O ağaçtaki bütün hususiyetlerin, hülasa olarak o ağacın çekirdeğine konulması da ayrı bir sanat, ayrı bir mu’cizedir. Ehl-i gaflet işte bu hakikatten gaflet ederek, ağacın yaratılışını çekirdeğin tabiatına, ondaki bu hususiyete vermektedirler.

c. Çekirdeklerde, yumurtalarda ve nutfelerde kaderin yazdığı manevî yazılar ve şifreler için “kitabet-i fıtriye, nakş-ı san'at ve münfail mistar-ı hikmet” tabirleri kullanılmış. Bu yazılar, bu nakışlar ve hikmetli programlar kendilerinden çıkan eserlerin faili yani yapıcısı, ustası değillerdir.

Masdar, sudur mahalli demektir. Yani, bir yerden suyun çıkması, suyu o yerin yaptığı manasına gelmez.

Mistar; cetvel, ölçü demektir. Bir cetveli nasıl yapmışsanız, onunla çizdiğiniz şey de onun şeklini alır. Ama o şekil o cetvelin işi değildir. İşte genlerdeki bazların dizilişi, misdara benzetilmiştir. Mahlûkatın genlerdeki o yapıya göre yapılmasını yanlış tefsir eden ehl-i gaflet, “binayı planın yaptığını yahut çizgiyi cetvelin çizdiğini” iddia eden kimselere benzerler.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. Mesnevî-i Nuriye, Onuncu Risale.

“Üçüncüsü: Meselâ, hamele-i arş ve yer ve göklerin melaike-i müekkelleri ve sair bir kısım melekler hakkında Muhbir-i Sadık'ın tasvir ettiği, meselâ kırkbinler başlı, herbir başta kırkbinler lisan ve her lisanda kırkbinler tarzda tesbihat ettiklerini ve intizam ve külliyet ve vüs'at-i ubudiyetlerini ifade eden hakikata çıkmak için, şuna dikkat et ki: Zât-ı Zülcelal تُسَبِّحُ لَهُ السَّموَاتُ السَّبْعُ وَاْلاَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ ٭ وَ سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ٭ اِنَّا عَرَضْنَا اْلاَمَانَةَ عَلَى السَّموَاتِ وَاْلاَرْضِ وَالْجِبَالِ gibi âyetlerle tasrih ediyor ki: Mevcudatın en büyüğü ve küllîsi dahi, kendi külliyetine göre ve azametine münasib bir tarzda tesbihat ettiğini gösteriyor ve öyle de görünüyor. ”(1)

- Zikredilen âyetlerin izahlarını yapar mısınız?

“Yedi gökle yer ve onların içindekiler onu tesbih eder.” (İsrâ, 17/44)

“Biz dağları onun (Dâvud'un) emrine verdik ki, onunla beraber tesbih ederler.” (Sad, 38/18)

“Biz emâneti göklere, yere ve dağlara arz ettik.” (Ahzâb, 33/72)

İlk iki âyet tesbihle alâkalıdır.

Dokuzuncu Söz'de tesbihin üç ayrı şubesi şöyle nazara verilir:

“… Rububiyetin kudsiyeti, pâklığı dahi ister ki: Abd, kendi kusurunu görüp istiğfar ile ve Rabbını bütün nekâisten pâk ve müberra ve ehl-i dalâletin efkâr -ı bâtılasından münezzeh ve muallâ ve Kâinatın bütün kusurâtından mukaddes ve muarrâ olduğunu; tesbih ile Sübhanallah ile ilân etsin.”(2)

Buna göre tesbihin birinci manası Allah’ı bütün noksan sıfatlardan tenzih etmektir. Tesbih denilince öncelikle bu mana anlaşılır. İnsan, “bilmeme, güç yetirememe, unutma, yanılma,” gibi bütün noksanlıklarını hatırlayacak ve Rabbini bütün noksanlıklardan tenzih edecektir.

Tesbihin ikinci manasına göre, insan Kur’ân-ı Kerîm'in beyanlarına ters düşen ne kadar batıl itikad, yanlış telakki, sapık mezhep varsa, Cenâb-ı Hakk’ı bunların hepsinden tenzih edecektir.

Üçüncü maddede ise kâinatın kusuratından tenzih söz konusudur. Kâinat, denilince bütün varlık âlemi anlaşılır. Varlıkların kusurları, onların noksan taraflarıdır; günah manasında değildir. Ağacın görmemesi, işitmemesi, bütün canlıların acıkmaları, susamaları, maddî eşyanın bir mekâna muhtaç olmaları  birer noksanlıktır.

İşte bütün bu noksanlar âlemi, her birini kendi mahiyetine en uygun cihazlarla donatan, en münasip vazifeler verip gerekli bütün şartları en mükemmel şekilde hazırlayan Rablerini tesbih ederler.

Varlıkların mahiyet farklılıkları tesbihlerinin küllî veya cüz’î olmasını da netice verir. Bir taş kendi basit varlığıyla, Allah’ın vacib ve ezelî varlığını tesbih ve tenzih ettiği gibi, bir kuş da kendi cüz’î görmesiyle Allah’ın her şeyi ihata eden mutlak görmesini tesbih eder.

Misâller çoğaltılabilir.

Şu var ki, insanoğlu tesbih denilince kendi tesbihini anlar ve bunu mikyas almakla diğer varlıkların tesbihlerinin mahiyetini hakkıyla idrak edemez. Nitekim bir âyet-i Kerîmede, mealen, şöyle buyuruluyor:

"Yedi gök ve yer, bir de bunlar içinde bulunanlar (insan, cin ve melekler) Allah’ı tesbîh ederler. Hiçbir varlık yoktur ki, onu hamd ile tesbih etmesin. Fakat siz, onların tesbihini (dillerini bilmediğinizden) anlamazsınız. O gerçekten Halîm’dir, Gafûr’dur." (İsra, 17/44)

Sualde geçen üçüncü âyet ise emanetle alâkalı. Bu konu Otuzuncu Söz'de, “Ene” bahsinde geniş manada tefsir edilmiştir. Konuyu kısaca şöyle özetleyebiliriz:

Emanet çok geniş bir kavramdır. Çeşitli şekillerde tefsir edilmiştir. Üstad Hazretleri bu “emanetin müteaddit vücuhundan bir vechinin de ene olduğunu” beyan etmiştir.

Allah’ı sıfatlarıyla ve isimleriyle tanıma noktasında en mükemmel istidat insana verilmiştir. İnsan bu istidat sayesinde kendine verilen cüz’î ilim, irade, kudret gibi sıfatlarını, şuunatını vahid-i kıyasî yaparak Allah’ın sıfatlarını ve şuunatını bilmektedir. İşte emanet, bu vazifedir. Ve bu vazifeyi semavat ve arz ve dağ yüklenememişlerdir. Zira onlarda böyle bir istidat yoktur.

Bu teklifin mahiyetini bilmiyoruz. Ancak, bu âyet-i kerîmeden insanın istidadının göklerden, dünyadan ve dağlardan daha büyük olduğu dersini alıyoruz. İşte bu istidadı yerinde kullanan insan, marifet ve tesbih noktasında da diğer varlıklardan çok daha ileri bir kemale erebilmektedir.

- Melekler hakkında bilgi verir misiniz? Melekler hakkında paragrafın başında zikredilen hususiyetlerden; her bir meleğin müekkel olduğu mahlûkatın hilkatine göre bir mahiyet arz ettiği manası çıkar mı?

“Melek” kelimesi, “elçi, güç, kuvvet” gibi manalara gelir. Melekler, nurdan yaratılmışlardır. Üstad'ın şu ifadeleri melekler hakkında çok veciz malumat taşımaktadır:

“...Ne emrolunsa onu işlerler. Müzâheme ve münâkaşayı icâb edecek bir sebep yoktur. Zîrâ, memleket geniş, fıtratları sâfî, kendileri mâsum, makamları sabittir.”(3)

Mahlûkat içerisinde imtihana tabi tutuldukları için makamları sabit olmayan sadece iki tür canlı vardır: İnsanlar ve cinler. Diğer bütün canlıların makamları sabittir. Bir ağaca müekkel melek, terakki edip de dağa yahut bütün bir ormana müekkel melek olma noktasına gelemez.

"(Melekler) Hem insana benzer ki, o Sâni'-i Zülcelal'in makasıd-ı külliyesini bilir bir ubudiyet ile tevfik-i hareket ederler. … Cinslerine göre kâinattaki mevcudatın envaına göre vazife-i ibadetleri tenevvü' ediyor.”(4)

On Beşinci Söz'de şöyle buyurulur: “…bu nihâyetsiz ve mütenevvi vezaife ve ibâdâta, nihâyetsiz melâike envâı ve ruhaniyat ecnâsı lâzımdır.”

Bu ifadelerden meleklerin çok farklı vazifeler gördükleri ve yine çok farklı ibadetler yaptıkları anlaşılmakta, buna paralel olarak da meleklerin nihâyetsiz envaı, yani sayılamayacak kadar çok türleri olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bir başka risalede “bir yağmur tanesine müekkel meleğin, arşa müekkel melek cinsinden olmadığı” belirtilmektedir.

Üstad Hazretleri yedi kat sema ve arz hakkındaki risalesinde (On İkinci Lem’a) şöyle buyurur:

“Daha geniş fikirli bir tabaka-i beşeriye, yıldızlarla yaldızlanıp bütün görünen gökleri bir semâ sayıp, onu bu dünyanın semâsıdır diyerek, bundan başka altı tabaka-i semâvat var olduğunu fehmeder.”

Bildiğimiz sema ve arzdaki mahlûkatın ibadetlerini temsille vazifeli olan melekler birinci kat semada vazife yapmaktadırlar. Tefsirlerde, bu meleklerin diğer altı katta vazife yapanlara kıyas edildiğinde denizden bir katre kadar kalacakları beyan edilmektedir.

Elmalılı Hamdi Efendinin tefsirinde de bu manayı destekleyen şu ifade geçer:

“...kavl-i muhtar vechile bütün kâinat-ı maddiye bir sema olduğuna göre meleklerin makamlarının ne kadar yüksekliklere ve derinliklere varacağını tasavvur etmelidir…”(5)

Nur Külliyatı’ndan bir başka risalede ise, meleklerin, kâinatta hüküm süren ve tekvinî şeriat denilen kanunların “mümessilleri, mütemessilleri” oldukları kaydedilir.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. age., Sözler, Dokuzuncu Söz.

(3) bk. age., On Beşinci Söz.

(4) bk. age., Sözler, Yirmi Dokuzuncu Söz, Birinci Maksat.

(5) bk. H. YAZIR, Hak Dini Kur'an Dili, 1/306.

"Evet, bir bahr-i müsebbih olan şu semâvâtın kelimat-ı tesbihiyesi güneşler, aylar, yıldızlar olduğu gibi, bir tayr-ı müsebbih ve hâmid olan şu zeminin dahi elfâz-ı tahmidiyesi hayvanlar, nebatlar ve ağaçlardır. Demek her bir ağacın, her bir yıldızın cüz’î birer tesbihatı olduğu gibi, zeminin de ve zeminin her bir kıtasının da ve her bir dağ ve derenin de ve ber ve bahrinin de ve göklerin her bir feleğinin de ve her bir burcunun da birer tesbih-i küllîsi vardır." (Sözler, On Dördüncü Söz)

Ses çıkarabilen, konuşan varlıkların konuşmaları ve sesleri birer tesbih ve zikirdir. Mesela, kuşların cik cikleri, kedilerin mır mırları, devenin bağırması vs. hepsi birer sesli zikirdir. Ama biz bu zikirleri kendi lisanımızda olduğu gibi anlamıyoruz. Bizim bu zikirleri anlayamamamız ayette şu şekilde ifade ediliyor:

“Yedi gök, yer ve bunlarda bulunanlar onu tesbih eder; onu hamd ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat siz onların tesbihini anlayamazsınız. O halîmdir, bağışlayıcıdır.” (İsrâ, 17/44)

"Haşiye-1: Hatta bir gün kedilere baktım. Yalnız yemeklerini yediler, oynadılar, yattılar. 

Hatırıma geldi: "Nasıl bu vazifesiz canavarcıklara mübarek denilir?’ Sonra gece yatmak için uzandım. Baktım, o kedilerden birisi geldi, yastığıma dayandı, ağzını kulağıma getirdi, sarih bir surette "Yâ Rahîm, Yâ Rahîm, Yâ Rahîm, Yâ Rahîm" diyerek, güya hatırıma gelen itirazı ve tahkiri, taifesi namına reddedip yüzüme çarptı. 

Aklıma geldi: "Acaba şu zikir bu ferde mi mahsustur, yoksa taifesine mi âmmdır? Ve işitmek yalnız benim gibi haksız bir muterize mi münhasırdır, yoksa herkes dikkat etse bir derece işitebilir mi?" Sonra, sabahleyin başka kedileri dinledim. Çendan onun gibi sarih değil; fakat mütefavit derecede aynı zikri tekrar ediyorlar. Bidâyette hırhırları arkasında "Yâ Rahîm" fark edilir. Git gide hırhırları, mırmırları aynı "Yâ Rahîm" olur; mahreçsiz, fasih bir zikr-i hazîn olur. Ağzını kapar, güzel "Yâ Rahîm" çeker. Yanıma gelen ihvanlara hikâye ettim. Onlar dahi dikkat ettiler, "Bir derece işitiyoruz" dediler… (Sözler, Yirmi Dördüncü Söz, Birinci Dal)

Konuşamayan ve ses çıkaramayan cansız varlıkların tesbih ve zikirleri ise, lisanıhâl ile yapılan tesbih ve zikirlerdir. Mesela bir elma tadı, kokusu, rengi ve estetik sanat ciheti ile Allah’ı bize tarif eder. İsim ve sıfatlatının tecellilerini üzerinde gösterek bize bu yönde rehberlik eder ve aynı zamanda hâl dili ile zikir ve tesbihte bulunmuş olur. Melekler de bu tesbih ve zikirleri vekaleten ve nezareten sesli bir formata dönüştürür. 

Ayette kainattaki her varlığın Allah’ı övgü ile tesbih ettiği belirtildikten sonra “Fakat siz onların tesbihini anlayamazsınız veya anlamıyorsunuz” buyurulmaktadır. 

Fahreddin er-Râzî bu ifadeyi şöyle açıklıyor:

Bir elma düşünelim; bu elma çeşitli atomlardan (cüz’-eczâ’) oluşmaktadır ve bu parçacıklardan her biri Allah Teâlâ’nın varlığına tam ve başlı başına bir delildir. Bu atomlardan her birinin kendine özgü doğal yapısı (tab‘), tadı, rengi, kokusu, hacmi gibi nitelikleri vardır. Atomun bu özel sıfatlarla belirlilik kazanması imkân dahilindedir ve bu belirliliği ona ancak kudretli ve hakîm olan bir belirleyici kazandırabilir. Şu halde elmanın her bir parçası yüce Allah'ın varlığına eksiksiz bir delildir. (bk. Razi, Tefsir-i Kebir, XX, 210-211). 

Ayetteki "Her şey Allah'ı tesbih etmiştir." ifadesi, çeşitli şekillerde yorumlanmıştır. Canlı varlıkların Allah'ı tesbih etmeleri, onun her çeşit noksanlıklardan ve yüce şanına yakışmayan şeylerden berî olduğunu dil ile ifade etmeleridir. Bütün alimler, canlı varlıkların Allah'ı bu şekilde tesbih ettiklerini söylemişlerdir. 

Fakat, canlı olmayan varlıkların Allah'ı tesbih etmeleri hususunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bazı alimlere göre, canlı olmayan varlıkların Allah'ı tesbih etmeleri, onun yaratıcılığına, gücünün her şeye yettiğine delil olarak gösterilmeleridir. Bu şeylerin varlığı, Allah'ın yüceliğini göstermektedir. Onların bu hâli, tesbihleridir. 

Bazı alimler de cansız varlıkların canlı varlıklar gibi Allah'ı zikrettiklerini söylemişler ve bu hususta delil olarak da yukarıda geçen şu ayeti göstermişlerdir:

"Yedi gök, arz ve bunların içinde bulunanlar, onu tesbih ederler. Onu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur, ama siz onların tesbihlerini anlamazsınız. O, Halîm'dir, çok bağışlayandır." (İsrâ, 17/44)

Bu görüşü savunan alimlere göre, cansız sanılan her şeyde, insanların fark edemedikleri bir canlılık vardır. Bütün eşya, atomlardan meydana gelmiştir. Atomun çekirdeği etrafındaki elektronlar, akla şaşkınlık verecek bir hızla dönmektedir.

Diğer bazı âlimlere göre ise, kâinattaki her şey, canlı ve cansız bütün varlıklar, Allah'ın emrindedirler. Yüce Allah, dilediği gibi bu varlıklarda tasarrufta bulunur. Her şey onun emrinin karşısında teslimiyet içerisindedir. Onların tesbihleri, bu teslimiyetleridir. (Muhammed Ali es-Sabûnı, Safvetü't-Tefâsîr, İstanbul 1987, III, 319 vd.)

İlave bilgi için tıklayınız:

- "İşte, bütün o masnuat, bütün onlardan matlup neticeleri nihayet derecede ve gayet güzel bir surette gösterdiklerinden..." Detaylıca izah eder misiniz? Bu tabirlerin; evamir-i tekviniyenin tarifi ve gayesi içerisinde gösterilmelerini nasıl anlamalıyız?

- Zulmet-i küfür nasıl sanat-ı Rabbaniyeyi gizliyor? Hâlbuki kâfirde de Cenab-ı Hakk’ın ilahi sanatları tezahür ediyor!

“...Şu binler başları olan zeminin her başında yüz binler lisanlar bulunan ve her lisanda yüzbin tarzda tesbihat çiçeklerini, tahmidat meyvelerini, âlem-i misâlde tercümanlık edip gösterecek ve âlem-i ervahta temsil edip ilân edecek, ona göre elbette bir melek-i müekkeli vardır.”(1)

“Âlem-i misâlde tercümanlık” ifadesi, bu dünya ile misâl âleminin dillerinin farklılığına işaret eder. Misâl âleminin bir misâli sadık rüyalardır. Peygamber Efendimize (asm.) bir kısım sahabesinin şehit olacakları, rüya âleminde, “bir takım sığırların boğazlanması” şeklinde gösterilmiştir. Buna benzer bir şekilde, bu âlemde mahlûkatın yaptıkları tesbihlerin, âlem-i misâlde “o âleme uygun bir başka şekilde temessül ettiği” ve meleklerin, bu noktada, bir vazife yaptıkları nazara verilmektedir. Meleklerin bu tercümanlığı nasıl yaptığını bilemeyiz. Üstad'ın buyurduğu gibi, “Akl-ı beşer anlamaz, melek olmayan bilemez.”

Âlem-i ervahı, ruhaniyat âlemi şeklinde de anlayabiliriz. Âlemler birkaç farklı şekilde tasnif edilmiştir. Bir tasnifte de bütün âlemler “cismanî ve ruhanî” olmak üzere ikiye ayrılır. Ruhaniyât denilince, cismanî olmayanlar, yani “melekler, cinler ve vefat edenlerin ruhları” anlaşılır.

Buna göre, “âlem-i ervahta temsil ve ilan” vazifesi, meleklerin “mahlûkatın tesbihatlarını temsil” vazifesiyle aynı manaya gelir. Yoksa, meleklerin bu vazifesi âlem-i ervah denilen bir başka âlemde temsil ettikleri şeklinde anlaşılmamalıdır.

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

“Evet, müteaddid eşya bir cemaat şekline girse, bir şahs-ı manevîsi olacaktır. Eğer o cem'iyet, imtizaç edip ittihad şeklini alsa, onu temsil edecek bir şahs-ı manevîsi, bir nevi ruh-u manevîsi ve vazife-i tesbihiyesini görecek bir melek-i müekkeli olacaktır."

"İşte bak, misâl olarak bu Barla ağzının, şu dağ lisanının bir muazzam kelimesi olan bu odamızın önündeki çınar ağacına bak, gör: Ağacın şu üç başının her başında kaç yüz dal dilleri var ve her dilde bak, kaç yüz mevzun ve muntazam meyve kelimeleri var ve her meyvede dikkat et, kaç yüz kanatlı mevzun tohumcuk harfleri, emr-i كُنْ فَيَكُونُ e mâlik Sâni'-i Zülcelal'ine ne kadar beliğ bir medih ve fasih bir tesbih ettiğini işittiğin, gördüğün gibi; ona müekkel melek dahi, ona göre âlem-i manada müteaddid diller ile tesbihatını temsil ediyor ve hikmeten öyle olmak gerektir.”(1)

a. “Müteaddid eşya bir cemaat şekline girse, bir şahs-ı manevîsi olacaktır.” ne demektir? Cansızların da şahsı manevisi olur mu? “O cemiyet imtizaç edip ittihat ederse; o şahs-ı manevi o cemiyetin ve cemaatin manevi ruhu ve vazife-i tesbihiyesini görecek bir müekkel meleği olacaktır.” Bu ifadeyi açıklar mısınız?

“Şahs-ı manevî” mefhumu; müşterek bir gaye için bir araya gelen insanların kurdukları şirketler, dernekler, cemiyetler,.., için kullanılır. Böyle bir toplulukta, artık şahıslardan tek tek söz edilmez de “şahs-ı manevî” dile getirilir.

Bunun bir benzerini cansız eşyada da görüyoruz. Güneş’in, Merkür’ün, Uranüs’ün ayrı isimleri vardır, her biri ayrı bir varlıktır. Ama bir araya geldiklerinde tümüne birden “Güneş sistemi” denilir. Bu da bir çeşit şahs-ı manevidir. Güneş'in ve her bir gezegenin tesbihlerini temsil eden melekler olduğu gibi, onların bir araya gelmesiyle ortaya çıkan ve büyük vazifeler deruhte eden bu sistemin de ibadetlerini, tesbihlerini temsil eden vazifeli melekler vardır.

b. Paragrafta nazara verilen Barla’daki dağ ve çınar ağacı ile ilgili örnekte; Sâni-i Zülcelâl’e medih ve fasih bir tesbih yapıldığını “işittiğin ve gördüğün gibi” cümlesinde “işitme ve görme” mecaz olarak mı kullanılmıştır? Nasıl anlamalıyız?

Burada işitme ve görme mecaz olarak kullanılmıştır. Duyu organlarımızla, o ağacın tesbihlerini işitmemiz de görmemiz de mümkün değildir. Ancak, her şeyin Allah’ı tesbih ettiğine iman eden kalbimiz ve o ağaçtaki muntazam sanatı, hikmetli tanzimi tefekkür eden aklımız sanki o ağacın tesbihlerini işitir ve görür gibi olurlar.

Nitekim Üstad Hazretleri "...Kalp kulağı ile hangisini dinlesen اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ dediğini işitirsin."(2) buyurmakla, insanın manevî kalbinin de nice manevî sözleri işitebileceğine dikkatimizi çekmiş oluyor.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. age., Otuz Üçüncü Söz, Yirmi Dokuzuncu Pencere.

Birinci âyet:

“Bir şeyin olmasını murad ettiği zaman, onun işi sadece 'Ol!..' demektir; o da oluverir.” (Yâsin, 36/82)

"Ol!" deyince hemen oluvermenin manası, Allah’ın bir şeyi irade ettiğinde, onun tahakkuku için zamana ve vasıtaya ihtiyacı olmadığını, dilediğinin hemen olacağını ifade eder. “İbda”da, yani yoktan ve bir anda yaratmada bu açıkça görülür, “inşa”da ise safhalar halinde yaratmanın her biri de yine “kün” emri ile olmaktadır.

Yaratmanın her çeşidi mübaşeretsiz, yani dokunmadan, temas etmeden tahakkuk ettirilir. Temas, iki maddî şey için söz konusudur. Elimizle kalemi tutarız, zira ikisi de maddîdir. Madde olmakla birlikte, elimize göre biraz daha latif olan havayı ise tutamayız.

Maddeden münezzeh olan Allah’ın icraatları da dokunmaksızın gerçekleşir. On Altıncı Söz'deki güneş misâlini hatırlayalım. Güneş, maddî-nuranî olduğu için yeryüzündeki eşyayı aydınlatması da ısıtması da mübaşeretsizdir. Meleklerin işleri de mübaşeretsizdir.

Dünyaya müekkel melek, dünyamızı yine mübaşeretsiz döndürür.

Ruhumuzun bedenimizdeki işleri de mübaşeretsizdir.

Güneş, gezegenlerini dokunmaksızın etrafında gezdirir. Mıknatıs da çivileri dokunmadan kendine çeker.

Allah’ın yarattığı bu mahlûklarda mübaşeretsiz iş görmenin bu kadar çok misâli gözümüz önünde cereyan ederken, bir ismi “Nur” ve bütün sıfatları nuranî olan Allah’ın yaratması ve diğer fiilleri elbette mübaşeretsiz olacaktır. Ve öyle de oluyor.

Not: "Kün" emri hakkında daha geniş bilgi için Yedinci Söz'de geçen, “Emr-i kün feyekün’e malik bir sultana acz tezkeresiyle istinat etme” hakkındaki sualin cevabına bakılabilir.

İkinci âyet:

“(Göklerin ve yerin gaybı Allah’a aittir.) Kıyamet’in kopması, bir göz kırpması gibi veya daha az bir zamandır.(Şüphesiz Allah, her şeye hakkıyla gücü yetendir.) ” (Nahl, 16/77)

“Ol...” emriyle alâkalı açıklamalar, kıyametin bir anda kopması için de geçerlidir.

Üçüncü âyet:

“Çünkü biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kaf, 50/16)

Cenâb-ı Hak, maddeden ve mekândan münezzeh olduğuna göre, burada sözü edilen yakınlık ilim ve kudret bakımındandır. Her iki manayı da ders veren farklı âyet-i kerîmeler vardır. Bunların birlikte düşünülmesiyle, yakınlığı hem ilim, hem de kudret olarak anlıyoruz. İlmin yakınlık sahası bir yönüyle kudretten daha geniştir. Zira kudret gerektirmeyen nice şeyleri de Allah bilmektedir; henüz yaratmadığı mahlûkat gibi. Lakin kudretiyle yaptığı icraatları da yine ilimle birliktedir. Yani, icraatlar ilim dairesinde ve kudret ile yapılırlar.

Dördüncü âyet:

“Melekler ve Rûh (Cebrâil), ona miktarı elli bin sene olan bir günde yükselirler.” (Meâric, 70/4)

Daha önce de bir sual münasebetiyle ifade ettiğimiz gibi, “elli bin sene” tâbiri için iki farklı izah getirilmiştir. Birisi, bu “sene” melaike ve ruh senesidir. Diğer manası ise, bu “sene”nin âhiret senesi olduğudur. Cennette sonsuzluk hüküm süreceği için, âhiret senesini “mahşer, vakfe, mizan ve sırat safhalarının tümü” olarak düşünmek gerekir. Bu dönemler mümine ve kâfire göre farklı olacaktır.

“Hem o Sâni-i Kadîr nihayet derecede masnuata karib olduğu halde, masnuat nihayet derecede ondan baîddir. Hem nihayetsiz kibriyasıyla beraber, gayet cüz'î ve hakir umûru dahi, ehemmiyetle tanzim ve hüsn-ü san'attan hariç bırakmıyor.”

“Güneş, ulviyetiyle beraber bütün şeffaf ve parlak şeylere nihayet derecede yakın, belki onların zâtlarından onlara daha yakın olduğu, cilvesiyle ve timsaliyle ve tasarrufa benzer çok cihetlerle onları müteessir ettiği halde; o şeffaf şeyler ise, binler sene ondan uzaktırlar. Onu hiçbir vecihle müteessir edemezler, kurbiyet dava edemezler.”

“Elbette güneşin nur ve harareti, ilim ve kudretine nisbeten toprak gibi kesif hükmünde, 'Nur-un Nur, Münevvir-un Nur, Mukaddir-un Nur' olan Zât-ı Zülcelal, her şeye, ilim ve kudretiyle nihayetsiz yakın ve hazır ve nâzır ve eşya ondan gayet uzak olduğuna …  … şuhud derecesinde bir yakîn-i imanî ile iman ederiz ve iman etmek gerektir.”(1)

Evvela, sualin bütün şıkları için söz konusu olan şu nokta üzerinde önemle durmak gerekiyor:

Üstadımızın da ifade ettiği gibi, Güneş Cenâb-ı Hakk’ın “Nur” isminin kesif bir zılali (gölgesi) gibidir. On Altıncı Söz'de bu konu işlenirken tecelliler “kesif ve maddî, maddî nuranî ve nuranî” olmak üzere üç grupta incelenir ve Güneş'in “maddî nurani” olduğu nazara verilir. Burada birçok yüksek hakikatin izahında güneşin hem maddî olduğu, hem de “Nur” isminin bir gölgesi olduğu nazardan uzak tutulmayacaktır ki, temsilin hakikate tatbikinde yanlış telakkiler ortaya çıkmasın.

Sualin uzun olması münasebetiyle cevap verirken her şıkta o şıkka ait suali tekrar edeceğiz.

a. “Hem o Sâni'-i Kadîr nihâyet derecede masnuata karib olduğu halde, masnuat nihâyet derecede ondan baîddir.” 

Allah, maddeden ve mekândan münezzeh olduğuna göre, buradaki yakınlık ve uzaklığı mesafe olarak düşünmek mümkün değildir.

Güneşin ışığı gözümüzün içine girdiği halde, biz elimizi gözümüze sokamıyoruz. Demek oluyor ki, Güneş, ışığıyla bize bizden daha yakındır. Ama zâtıyla, hem o bize uzaktır, hem de biz ona uzağız. Bu ise güneşin maddî olmasından dolayıdır. Tam nuranî olsaydı, o bize uzak olmazdı, sadece biz ona uzak olurduk. Bu uzaklığımız ise “onu hakkıyla bilemeyişimiz” cihetiyledir.

İç organlarımızın, meselâ, ciğerimizin tesbihini temsil eden bir melek, bize bizden daha yakındır, biz ise onun hakikatini bilmekten çok uzağız.

“Zâhir” ve “Bâtın” olan Cenâb-ı Hakk’ın bize bizden daha yakın olması, bizim hem zâhirimizi, hem bâtınımızı bilmesi ve kudretiyle bizde tasarruf etmesi cihetiyledir.

Allah’ın zâtını bilme noktasında biz ondan nihâyetsiz uzağız. O ise bizim hem zâhirimizin, hem bâtınımızın yaratıcısı olduğu için, bizi her yönümüzle bizden dahi iyi bilir ve bize bizden daha yakındır.

Külliyat'da defalarca ve ehemmiyetle nazara verildiği gibi, Allah’ın varlığı vacibdir. Yani varlığı zâtındandır, ezelî ve ebedîdir, olmaması muhaldir.  Bizim varlığımız ise "mümkin"dir, yani varlığımız zâtımızdan değildir, olmamız da olmamamız da mümkündür, evvelimiz ve âhirimiz vardır.

O halde, mümkünün varlığı vâcibin varlığından, “mahiyet olarak,” sonsuz derece uzaktır. Vacib ise bu mümkin varlığın yaratıcısı ve mutasarrıfı olduğundan, ona ondan daha yakındır.

b. “Hem nihâyetsiz kibriyasıyla beraber, gayet cüz'î ve hakir umûru dahi, ehemmiyetle tanzim ve hüsn-ü san'attan hariç bırakmıyor.” 

Bu ifadeler, Üstad'ın şu cümlesiyle yakından alâkalıdır:

“Bazen olur ki sultan bir olur, saltanatında şeriki olmaz, ama icraatında onun memurları onun şeriki sayılırlar ve onun huzuruna herkesin girmesine mani olurlar.”(2)

İnsanın iradesi cüz’î olduğu için, bir anda ancak bir işi irade edebilir. Kudreti de iradesine tabi olarak, bir anda ancak bir iş görebilir. Bundan dolayı insanlar mesai taksimi yaparlar. Bir ülkenin üst seviyedeki bir idarecisi, her işi bizzat yapacak güçte değildir. Onun için, küçük-büyük her işi, insanların kabiliyetlerine göre taksim eder. Kendisi sadece idare ve teftiş vazifesini deruhte eder.

Meselâ, bir bakan sadece genel müdüre muhatap olur, o da müdürlere, müdürler de şeflere muhatap olurlar. Bir bakanın, bütün memurlara bizzat muhatap olması zaten mümkün değildir.

Cenâb-ı Hakk'ın, mahlûkattaki tasarrufu böyle değildir. Nihâyetsiz ilmiyle her şeyi bildiği gibi, nihâyetsiz kudretiyle de her işi bizzat yapar, yaratır. Nur derslerinde çok güzel nazara verildiği gibi, “her şey her şeyle bağlıdır, her şeyi yapamayan bir şeyi yapamaz, en küçük bir şeyde en büyük bir sanat eseri gösterilebildiği için küçük dediğimiz şeyler sanat cihetiyle çok büyüklerden daha büyük olabilirler.”

İnsanlar, iradelerinin cüz’îliği sebebiyle sadece bir alttaki kişilere muhatap olup, diğerlerini alt idarecilere bıraktıkları halde, Cenâb-ı Hak, “nihâyetsiz kibriyasıyla beraber gayet cüz'î ve hakir umûru dahi, ehemmiyetle tanzim eder.”

Yarı nuranî bir varlık olan Güneş, denizlere ışık verirken, ırmakları, damlaları, gözleri, çiçekleri de ihmal etmez. Büyük-küçük demeden hepsine birlikte nazar eder.

Buna göre, Allah’ın en küçük şeyi de en büyük gibi “ehemmiyetle tanzim” etmesine Güneş, bir derece, ayna olmaktadır.

c. “İşte bu hakikat-ı Kur’âniyenin vücuduna, mevcudatta meşhud sühulet-i mutlak içinde intizam-ı ekmel şehadet ettiği gibi, gelecek temsil dahi, onun sırr-ı hikmetini gösterir.” 

Şu uçsuz bucaksız fezadan, yeryüzündeki sayısız denecek kadar bitkilere, hayvanlara kadar bütün varlık âleminde, her iş en mükemmel bir intizam içinde ve son derece kolay bir şekilde icra edilmektedir. Ağacın dallarından insanın kollarına, çiçeğin yapraklarına, Güneş'in gezegenlerine kadar her şeyde harika bir nizam hükmetmektedir. Bu mükemmel yaratılışta, büyük-küçük farkı yoktur; yani, büyüklere önem verilip de küçükler ihmal edilmiş değillerdir. Güneş'in, gezegenlerini çevirirken ve Ay’a feyiz verirken, bir damla suyu ve bir küçük çiçeği de ihmal etmemesi gibi.

d. Güneş'in şeffaf şeylere onların zatlarından daha yakın olması ne demektir?

Önceki bir şıkkın cevabında belirttiğimiz gibi, Güneş tecelli cihetiyle bir aynanın içine girmekte, yedi rengiyle, ışığıyla, ısısıyla onda kendini göstermektedir. Bu ise Güneş'in o aynaya, aynanın kendisinden daha yakın olması demektir.

e. Cilvesi ve timsaliyle tasarrufu ve onları müteessir etmesini nasıl anlamalıyız? Ayrıca cilve ve timsal arasındaki fark nedir?

“Cilve, mazhar, timsal” gibi ifadeler, ekseriyetle birbiri yerine kullanılmakla birlikte, aralarında az da olsa  bir fark vardır. Güneşe karşı tutulan bir aynada, Güneş'in bir misâli görünür. Bu misâlî güneş, asıl güneşin timsalidir.

Aynada Güneş'in görünmesiyle o ayna Güneş'e mazhar olur. “Mazhar” “bir şeyin göründüğü, zahir olduğu mekân” demektir.

Aynadaki misâlî güneşin de ışığı, ısısı ve yedi rengi taşıması yönüyle o timsale “cilve” de denilir. Bir kitap da onu yazan zâtın ilmine ayna olmakla birlikte, kitabın sayfaları müellifin ilminden bir cilve taşımazlar. Yani, o sayfaların kendileri de ilim sahibi olmazlar. Güneş'in aynadaki aksi ise Güneş'in hususiyetlerine, bir derece, sahip olması yönüyle ondan bir cilve taşımaktadır.

f. “Güneş onlara zatlarından daha yakın olduğu halde onlar ise binler sene güneşten uzaktırlar.” 

Üstad Hazretlerinin ifadesiyle Cenâb-ı Hakk'ın “mevcudatla münasebeti hallakiyetidir.” Yani varlıkları O yaratmış, lüzumlu sıfatlarla O teçhiz etmiştir. Ve bu münasebet daimîdir. Bir mimar, bir camiyi yapıp tamamladıktan sonra artık onunla bir alâkası kalmaz, başka eserler yapmaya koyulur. Bu kâinattaki İlâhî eserler öyle değildir. Cansız dediğimiz bir atomda bile sürekli olarak bir hareket vardır. Zaten, canlılar devamlı değişmekte ya kemale veya zevale doğru aralıksız yol almaktadırlar. Bütün bu işler sonsuz bir ilim ve kudretle icra edilmektedir.

g. Güneş'in eşyadan müteessir olmaması ve eşyanın ona kurbiyet dava etmemesini, Cenab-ı Hak ile mahlûkat arasındaki münasebet açısından nasıl anlamalıyız?

Müteessir, tesir altında kalan demektir. Güneş'in aynayı aydınlatmasıyla ayna bir tesir altına girmiş, kendisi zâtı itibariyle ışıktan mahrum iken, şimdi güneş ışığının tesiriyle aydınlanmıştır. Aynalar ise güneşe ışık vermekten, ona tesir etmekten çok uzaktırlar.

Varlık âleminin, Allah’ın isimlerine ayna olmaları da bir yönüyle buna benzer. Bir canlı, yaratılmasıyla  halk fiilinin, şekillenmesiyle tasvir fiilini, rızıklanmasıyla terzik fiilinin, hayata kavuşmasıyla ihya fiilinin tesirinde kalmış ve öylece bu hususiyetlerine kavuşmuştur.

Not: Sualin a şıkkı cevaplandırılırken kurbiyet (yakınlık) üzerinde durulmuştu.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. Mektubat, Yirminci Mektup, Birinci Makam.

"Hem o Güneş, her şeffaf zerreye, hattâ ziyası nereye girmiş ise orada hazır ve nâzır gibi olduğu, o zerrenin kabiliyet ve rengine göre Güneşin aksi ve bir nevi timsali görünmesiyle anlaşılır."(1)

Bu cümle, Üstad Hazretlerinin aşağıdaki ifadesine bir misâl olabilir:

"Kâinatta tasarrufları görünen ef'al-i Rabbaniyenin ıtlak ve ihata ve nihayetsiz bir sûrette zuhurlarıdır. Ve o fiilleri takyid ve tahdid eden, yalnız hikmet ve iradedir ve mazharların kabiliyetleridir."(2)

Allah’ın bütün sıfatları mutlaktır, yani başkaları tarafından kayıt altına alınamaz. Yine bütün sıfatları varlık âlemini ihata etmiştir. Ancak, Üstad'ın ifade ettiği gibi bu sıfatların tecellisi “hikmet, irade ve mazharların kabiliyetine” göredir. Şöyle ki,

Bütün kuvvetler Allah’ın ihsanıdır. Allah, bu ihsanını varlık âleminde hikmetle ve mahlûkatın kabiliyetlerine göre gösterir. Karıncanın yürümesi de, bizim bir iş görmemiz de güneşin gezegenlerini döndürmesi de ancak Allah’ın ihsan ettiği kuvvet iledir. Ancak, güneşe lazım olan kuvveti karıncaya vermek hikmete uygun düşmediği gibi, karıncanın kabiliyeti de bu kuvveti taşımaya uygun değildir.

Bir misâl de İlâhî isimlerden verelim. Bütün canlıları rızıklandıran Allah’tır. Ama her canlıya, onun midesine, ağzına ve dişlerine en uygun rızık verilmiştir. “Rezzak” isminin tecellileri bütün yeryüzünü doldurmuştur, ancak her canlı bu rızıklardan kendi kabiliyetine göre istifade edebilmektedir.

İşte bu hakikati de Üstadımız Güneş misâliyle çok berrak bir şekilde aydınlatmıştır. Güneş'in ışığı bütün zemini ihata etse de her ayna kendi kabiliyetine göre ondan bir feyiz alabilmektedir.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. Şuâlar, Yedinci Şuâ.

“Hem Güneş'in azamet-i nuraniyeti derecesinde ihatası, nüfuzu ziyadeleşir. Nuraniyet azametindendir ki, en küçük ufak şeyler, ondan gizlenip kaçamazlar. Demek azamet-i kibriyası, cüz'î ve ufak şeyleri, nuraniyet sırrıyla harice atmak değil; bilakis daire-i ihatasına alıyor.”(1)

Nur, “zulmetin ve kesafetin” zıddıdır. Üstad Hazretleri imanın nur, küfrün ise zulmet olduğunu çokça nazara verir. İman nuruyla insanın kalbi aydınlanır; bütün faziletler ve güzellikler bu nurlanmış kalpte kendini gösterir.

İman nur olduğu gibi, ilim de bir nurdur. O nur ile cehalet karanlığı ortadan kalkar.

Bu nurlar ışıktan çok farklıdır. Işık güneşin bir eseri, iman ise kalbin, ilim de dimağın birer meyvesidirler.

Allah’ın bütün isimleri nuranîdir. “Hakîm” ismi hikmet nurunu, “Âlim” ismi ilim nurunu, “Kadir” ismi kudret nurunu taşırlar. Bunların zıtları ise hep zulmettir. Hikmetin zıddı olan abesiyet, ilmin zıddı olan cehalet, kudretin zıddı olan acziyet birer zulmettirler. Yani bu karanlıklardan bir şey ortaya çıkmaz.

"Güneş nuraniyet vasıtasıyla, bir tek zât iken her parlak şeyin yanında bulunuyor." temsiliyle bir kanun-u hakikat gösteriliyor ki, nur ve nurani için kayıd olamaz. Uzak ve yakın bir olur. Az ve çok müsavi olur. Mekân onu zabtedemez."(2)

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. age., Sözler, Otuz İkinci Söz, İkinci Mevkıf.

“Hem Güneşi, mazhar olduğu cilvelerde ve vazifelerde farz-ı muhal olarak fâil-i muhtar farzetsek, o derece sühulet ve sür'at ve vüs'at içinde, zerreden katreden deniz yüzünden seyyarata kadar izn-i İlahî ile öyle işliyor ki, şu tasarrufat-ı azîmeyi yalnız bir mahz-ı emir ile yapar, tahayyül edilebilir. Zerre ile seyyare, emrine karşı müsavidirler. Deniz yüzüne verdiği feyzi, zerreye de kabiliyetine göre kemal-i intizam ile verir.”(1)

a. Sadece bir mahz-ı emir ile yapılması, zerre ile seyyarenin emre karşı müsavi olması, deniz yüzüne verdiği feyzi zerreye de kabiliyetine göre de kemal-i intizam ile vermesi konularını izah eder misiniz?

“Yalnız bir mahz-ı emir ile yapar, tahayyül edilebilir.” ifadesinde “emr-i kün feye kün”e işaret edilmektedir. “Allah bir şeyi yaratmayı diledi mi ona sadece 'Ol!' der, o da hemen oluverir.” Üstadımız bu emrin izahında şu açıklamayı yapar:

“Kadîr-i Zülcelâlin kudretine karşı, eşyanın nihayet derecede musahhariyet ve itaatine ve kudretin nihayet derecede külfetsiz ve suhuletle iş gördüğüne işareten,..”(2)

Burada da hayal edilebilir ki, güneş o geniş sahadaki sayısız tecellileri, sanki diler dilemez bunlar gayet kolaylıkla vücuda gelmişlerdir. İster deniz yüzüne feyz vermek istesin, isterse bir katreye, her iki halde de aynı kolaylıkla iş görmektedir.

b. Feyizlendirme ne demektir? Tecelliyat ve tezahüratla nasıl bir münasebeti vardır?

Burada feyiz kelimesi mecazî olarak kullanılmıştır. Güneş'in Ay’ı aydınlatması, denizlerde görünmesi, şişeleri parlatması, aynaları ışıklandırması, insan kalbinin iman ve marifet ile feyizlenmesine benzetilmiştir.

Tecelli ile tezahür arasında şöyle ince bir fark vardır:

 Tecellide kendisinde olan bir vasfın, bir küçük misâlini (cilvesini) karşıdakine vermek, tezahürde ise orada görünmek, zahir olmak söz konusudur. Güneş'in aynadaki aksinin de kendine göre bir ışığının ve hararetinin bulunması bir tecellidir. Güneş'in o aynada görünmesi ise tezahürdür. Bununla birlikte, bu iki kelime çoğu zaman birbiri yerinde kullanılmaktadır.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. Mektubat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.

“İşte, sema denizinin yüzünde ziyadar bir kabarcık ve Kadîr-i Mutlak'ın Nur isminin cilvesine kesif bir âyinecik olan şu güneşin, bilmüşahede şu hakikatın üç esasının nümunelerine mazhar olduğunu görüyoruz. Elbette güneşin nur ve harareti, ilim ve kudretine nisbeten toprak gibi kesif hükmünde, 'Nur-un Nur, Münevvir-un Nur, Mukaddir-un Nur' olan Zât-ı Zülcelal, her şeye, ilim ve kudretiyle nihayetsiz yakın ve hazır ve nâzır ve eşya ondan gayet uzak olduğuna, hem o derece külfetsiz, mualecesiz, sühuletle işleri yapar ki, yalnız mahz-ı emrin sür'at ve sühuletiyle icad eder gibi anlaşıldığına; hem hiçbir şey, cüz'î-küllî, küçük-büyük, daire-i kudretinden harice çıkmadığına ve kibriyası ihata ettiğine şuhud derecesinde bir yakîn-i imanî ile iman ederiz ve iman etmek gerektir.”(1)

a. “Güneşin nur ve hararetinin Allah’ın ilim ve kudretine nisbetle toprak gibi kesif olduğu” ifade edilmektedir. Burada sözü edilen “nisbeti” biraz açar mısınız?

Mahlûkların varlıkları, Allah’ın vacip varlığına nisbetle gölge kadar, hatta gölgenin gölgesi kadar zayıf kaldığı gibi, bir ismi “Nur” olan Allah’ın, nuranî sıfatlarından olan ilim ve kudretine göre, güneşin nur ve harareti gölge gibi zayıf kalırlar. Bu mânâ toprak gibi kesif olma şeklinde ifade edilmiştir. Hiç ışığı olmayan toprak ile Güneş arasında aydınlık yönünden çok büyük bir mesafe vardır. Toprakta hiç ışık yoktur, güneş ise muhteşem bir ışık kaynağıdır.

İşte Allah’ın ilim ve kudreti yanında, güneşin nur ve harareti de o kadar sönük kalırlar. Burada ilim nura benzetilmiştir, nurla eşya aydınlandığı gibi, ilimle de cehalet karanlığı kalkar, eşya ve hâdiseler doğru değerlendirilir. “Hareketten hararet, hararetten kuvvet doğduğu” için de Güneş'in harareti kudrete benzetilmiştir.

b. Kesafette toprağın misâl olarak verilmesinin bir hikmeti var mıdır?

Bütün elementler kesiftirler. Ancak, kesafetin de farklı şekilleri ve dereceleri vardır. Hava ile suyun, su ile toprağın kesafet dereceleri bir değildir. Toprak en kesif olmakla birlikte, bütün bitkilere, hayvanlara ve insanlara bir bakıma analık etmektedir. Âdem babamız topraktan yaratıldığı gibi, biz de dolaylı olarak yine topraktan yaratılmış bulunuyoruz.

“Toprak, tecelliyat ve cilvelere en yüksek bir âyinedir. Evet, kesif bir şeyin âyinesi ne kadar latif olursa, o nisbette suretini vâzıh gösterir. Ve nuranî ve latif bir şeyin de âyinesi ne kadar kesif olursa, o nisbette esmanın cilvelerini cilâlı gösterir. Meselâ hava âyinesinde yalnız şemsin zaîf bir ziyası görünür. Su âyinesinde şems, ziyasıyla görünürse de elvan-ı seb'ası görünmüyor. Fakat toprak âyinesi, çiçeklerinin renkleriyle şemsin ziyasındaki yedi rengi de gösterir.”(2)

c. “Cenâb-ı Hakk’ın bütün işleri külfetsiz, mualecesiz ve suhuletle yaptığı ve bütün eşyayı bir emr ile yarattığı” ifade ediliyor. Bizim müşahedemize göre her şey büyük bir ihtimamla, zaman içinde ve kademeli olarak meydana gelmektedir. Bu hususta düşüncelerinizi alabilir miyiz?

Allah’ın iki ayrı şekilde yaratması vardır: İbda ve inşa.

“İbda” yoktan yaratmak, “inşa” ise kademeli olarak, safhalar halinde yaratmaktır. Bu dünya hikmet dünyası olduğundan çoğu varlıklar inşa ile yaratılırlar. Fatiha sûresinde, Allah’ın Rabbü’l-âlemîn olduğunun bildirilmesi, bu âlemdeki yaratılışta terbiyenin, yani kademeli olarak yaratmanın daha hâkim olduğunu göstermektedir. Ruhların ve meleklerin yaratılması ibda ile yani bir anda, zamansız olduğu gibi, âhiret kudret âlemi olduğundan orada ibda hâkim olacaktır.

Bununla birlikte, bu dünyadaki ilâhî icraatlarda sualde geçen mana yine hâkimdir. Sonsuz denecek kadar çok iş, bir anda, birlikte ve sonsuz bir kolaylıkla yapılmaktadır. Kâinatın bir küçük misâli olan kendi bedenimize bakalım. Yüz trilyon civarında hücremiz var ve her birinde de yine yüz trilyon kadar atom var. Bütün atomlarda ve hücrelerde işler son derece kolay, mükemmel ve âdeta zamansız yapılıyor. Biz, bu işlerin birbirini takip etmesiyle ortaya çıkan neticeleri görüyor ve bunların kademeli olarak yapıldığını düşünüyoruz. Halbuki bu kademelerin her birinde nice ibda misâlleri vardır. Meselâ, karaciğerimizin tek bir hücresinde, saniyenin binde biri kadar kısa bir zaman içinde 500 farklı kimyevî muamelenin tahakkuk ettiği söylenmektedir.

Ruh âlemimizde de bunun bir başka misâlini yaşıyoruz. Muhatabımızın ağzından çıkan ses sanki “kün” emriyle bir anda dimağımızda “mana” olarak yerleşiyor. O anda kulak zarından, beyindeki işitme merkezine kadar nice işler görüldüğü gibi, aklın çalışmasından hafızanın ona yardım etmesine kadar da nice faaliyetler yapılmaktadır.

Gökyüzüne bakalım. Bütün yıldızlar birlikte ve son derece bir intizam ile düşmeden, çarpışmadan varlıklarını sürdürüyorlar. “Kayyum” ve “Kadir” isimleri bunların tümünde beraber ve zamansız tecelli ediyor.

Bütün varlık âleminde şu anda görülen işleri birlikte düşünelim. Bu sonsuz işler de yine son derece kolay bir şekilde icra ediliyorlar. Sanki bu varlık âlemi her an “kün” emrine muhatap oluyor ve bir sonraki anı doğuruyor. O da aynı emre uyarak kendinden sonraki anda olacak hâdiseleri mahsul veriyor.

Dipnotlar:

(1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

(2) bk. Mesnevî-i Nuriye, Şule.

"Beşincisi: ' وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَاْلاَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّموَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ den tut, tâ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ ye kadar... Hem اَللّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ den tut, tâ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ e kadar... Hem خَلَقَ السَّموَاتِ وَاْلاَرْضَ dan tut, tâ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ e kadar... Hem مَا شَاءَ اللّهُ لاَ قُوَّةَ اِلاَّ بِاللّهِ den tut, tâ وَمَا تَشَاؤُنَ اِلاَّ اَنْ يَشَاءَ اللّهُ ya kadar hudud-u azamet-i Rububiyeti ve kibriyâ-i ulûhiyeti tutmuş olan ezel, ebed Sultanı, şu âciz ve nihayetsiz zayıf ve nihayetsiz fakir ve nihayetsiz muhtaç ve yalnız cüz’î bir ihtiyarla, icada kabiliyeti olmayan zayıf bir kesb ile mücehhez benî Âdeme karşı şedid şikâyât-ı Kur’âniyesi ve azîm tehdidatı ve müthiş vaidleri ne hikmete binaendir ve ne vech ile tevfik edilir? Ne suretle münasip düşer?' demek olan derin ve yüksek hakikate kanaat getirmek için, şu gelecek iki temsile bak: ..."(1)

Önce, âyetlerin meallerini sırayla verelim:

1. “Onlar Allah'ın kudret ve azametini hakkıyla bilemediler. Halbuki kıyâmet gününde yeryüzü bütünüyle onun tasarrufundadır; gökler de onun kudretiyle dürülmüştür.” (Zümer, 39/67)

2. “Bilin ki Allah, kişi ile kalbi arasına girer.” (Enfâl, 8/24)

Bu konuda iki ayrı izah yapılmıştır: Birisi, “Allah, kişinin kalbine ondan daha yakındır.” Diğeri; “Allah dilediği takdirde, kişinin kalben arzu ettiği bir şeyi gerçekleştirmesini önler.”

3. “Allah her şeyin yaratıcısıdır. O her şey üzerinde hakkıyla görüp gözeticidir.” (Zümer, 39/62)

4. “Allah onların gizlediklerini de bilir, açığa vurduklarını da bilir.” (Bakara, 2/77)

5. “Gökleri ve yeri yaratan odur.” (En'âm, 6/73)

6. “Sizi de sizin yaptıklarınızı da yaratan Allah'tır.” (Sâffât, 37/96)

7. "Bu Allah'dandır (Allah dilemiş de yaratmış.). Kuvvet ve kudret ancak Allah'ındır.” (Kehf, 18/39)

8. “Allah dilemedikçe siz hiçbir şey dileyemezsiniz.” (İnsan, 76/30)

Bu âyet-i kerîmelerde Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu, gökleri ve yeri, insanları ve işlerini onun yarattığı, gizli ve açık her şeyi bildiği, o dilemedikçe insanın bir şey yapamayacağı nazara verilmektedir. Hakikat bu iken, bu küçük insanın yaptığı isyanlara büyük ehemmiyet verilmesi ve Kur’ân-ı Kerîm'de şiddetle tehdit edilmesinin hikmeti soruluyor. Ve bu suale iki temsil ile cevap veriliyor.

Ve dersin son kısmında, “küfür ve dalalet, tuğyan ve masiyet” içinde bulunan kişi hakkında, “Sair mevcudatın netaic-i amellerine halel verdiği gibi Esmâ- İlâhiyyenin cilve-i cemallerine perde çeker.” denilmektedir.

İnsanlar, Üstad'ın tâbiriyle “sağir bir cüz, hakir bir cüz’î” iseler de iman ve hidâyet yolunu terk edip küfür ve isyan yolunu tuttuklarında çok büyük tahribat yapmaktadırlar. Bu tahribatın büyüklüğü iki misâlle nazara veriliyor:

Bir bahçeyi sulamakla vazifeli kişinin vazifesini ihmal etmesiyle bütün bağın kuruması, bir gemide dümencilik eden kişinin ihmaliyle gemideki bütün insanların zarara uğramaları veya mahvolmaları.

İhmal zahiren küçük görünüyor, ama neticeleri çok büyük olduğundan o kişiler şiddetle ikaz edilir ve ceza görürler.

Bu konu Yirmi Üçüncü Söz'de en güzel şekilde açıklanmıştır. O Söz’de ve sair risalelerde verilen mesajları kısaca ifade edelim:

- İnsan kâinatın en mükemmel meyvesi, arzın halifesidir.

- Kâinat insan için olduğu gibi insan da şükür ve ibadet içindir.

- Hamd ve ibadet kâinatın meyvesinin meyvesi, gayetü'l-gayattır, gayelerin gayesidir.

- Küfür ve isyan kâinatı bir tahkirdir. Güneşlerden, aylardan, bitkilere, hayvanlara kadar insana hizmet eden bütün varlıkları isyan ve küfre hizmet ettirmek, o varlıklara büyük bir haksızlık, dehşetli bir zulümdür.

- Bu âlem ve içindekiler Allah’ın isimlerinin tecellileridir. O tecellileri küfür ve isyanda kullanmak Esmâ-i İlâhiyeye bir hürmetsizliktir; büyük bir cinâyettir.

- Ahsen-i takvimde yaratılmakla Allah’ın en mükemmel eseri olan insanın, küfür ve dalâlet yolunda gitmesi, kendi üstün mahiyetine karşı da işlenmiş büyük bir zulümdür. Nitekim, Altıncı Söz'de bu manayı teyit makamında “En kıymettar aletleri en kıymetsiz yerlerde sarf edip nefsine zulmettin.” buyrulmuştur.

Bütün bu sayılanlar birlikte nazara alındığında çok iyi anlaşılır ki, bu küçük insana yapılan tehditler “cinâyetinin büyüklüğü” sebebiyledir.

Suale, kısaca böyle cevap verdikten sonra, bazı kişilerce yanlış tevil edilen son âyet “Allah dilemedikçe siz hiçbir şey dileyemezsiniz.” üzerinde kısaca duralım:

“Şüphesiz ki bu bir öğüttür; artık dileyen Rabbine bir yol tutar.” (İnsan, 76/29)

âyet-i kerîmesinde, Kur’ân ile tebliğ edilen bütün hükümlerin bir nasihat olduğu, Allah’a giden yolu seçmenin ise insanın hür iradesine bırakıldığı açıkça beyan edilerek, “Dileyen Rabbine bir yol tutar.” buyurulmuştur. Buna göre, söz konusu âyeti Cebriyeciler gibi tefsir edip, insanın iradesinin hiç olduğunu, Allah dilemedikçe onun dilemesinin bir mana ifade etmeyeceğini söylemek aklen mümkün değildir.

Bu âyet-i kerîmede, kulun iradesinden, tercih ve kararından söz edilirken, Allah’ın iradesinin mutlak olduğu da nazara verilmiş, kulların İlâhî hükümler karşısında hür ve bağımsız olamayacakları hatırlatılmıştır.

“İnsanlar hür oldular ama, yine abdullahtırlar.”(2)

"Allah dilemedikçe siz hiçbir şey dileyemezsiniz." (İnsan, 76/30) âyet-i kerîmesi, “Şüphesiz Allah Âlim ve Hakîm'dir.” (Her şeyi bilendir, hikmet sahibidir) şeklinde son bulur.

Dilememiz de Allah’ın bir ihsanıdır.

Âyette geçen dileme fiillerinden birisi insanın cüz’î iradesine, diğeri ise Allah’ın mutlak ve küllî iradesine bakmaktadır. Böylece, hem insan iradesinin varlığı kabul  edilmete  birlikte, bu iradenin kâfi olmadığı da ayrıca hatırlatılmaktadır.

İhtiyarî fiillerde, yani insanın kendi iradesine bırakılmış işlerde, insan dilemedikçe Allah o işi yaratmaz. Misâl olarak, insan konuşmayı dilemedikçe Allah onu konuşturmaz. O diledikten sonra, konuşma fiilini Allah yaratır.

Bir de insan iradesi dışında meydana gelen ızdırari fiiller vardır, kalbimizin çalışması, saçlarımızın uzaması, kanımızın temizlenmesi gibi. Bunları irade eden de yaratan da Allah’tır. Kulun iradesi burada geçersizdir.

Bazı işler de vardır ki insan onu yapmayı irade eder, ama Allah küllî iradesiyle ona izin vermez. Bunlar günah ve sevaba konu olmayan işlerdir. Meselâ, insan bir şehre gitmek ister, ama yakalandığı bir hastalık yahut geçirdiği bir kaza sebebiyle maksadına ulaşamaz. İşte âyet-i kerîmeyi daha çok bu gibi işler için yorumlamak gerekir. Yani bizim bir şeyi irade etmemiz, o işin mutlaka meydana geleceği manasına gelmez, esas olan Allah’ın meşietidir, o dilerse biz o işe muvaffak oluruz.

Âyet-i Kerîmeyi kendi ihtiyarî işlerimiz için yanlış tefsir ederek, “Allah dilerse namaz kılarım; benim bu konuda bir iradem yoktur.” demek doğru değildir. Üstad'ın Kader Risalesinde buyurduğu gibi, böyle yanlış bir tefsir, insanları, “Mütemerrid nüfus-u emmarenin işlediği seyyiatın mesuliyetinden kendilerini kurtarmak için kadere yapışmak” gibi çok yanlış ve tehlikeli bir yola sokar.

Dipnotlar:

1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

2) bk. Divan-ı Harbi Örfi, Hakikat.

"Birinci Temsil: Mesela, şahane bir bağ var ki nihayetsiz meyvedar ve çiçektar masnûlar, içinde bulunuyorlar. Ona nezaret etmek için pek çok hademeler tayin edilmiş. Bir hizmetkârın vazifesi dahi yalnız o bağa yayılacak ve içilecek suyun mecrasındaki deliğin kapağını açmaktır. Ve şu hizmetkâr ise tembellik etti, deliğin kapağını açmadı. O bağın tekemmülüne halel geldi veyahut kurudu. O vakit Hâlık’ın sanat-ı Rabbaniyesinden ve Sultan’ın nezaret-i şahanesinden ve ziya ve hava ve toprağın hizmet-i bendegânesinden başka, bütün hademelerin o sersemden şekvaya hakları vardır. Zira hizmetlerini akîm bıraktı veya zarar verdi."(1)

Üstad Hazretleri burada bir bahçe misâli veriyor. Bahçenin neşv-u nemasında binlerce kişi çalışıyor. Bu binlerce kişiden birisinin vazifesi de bahçeye giden su kanalının vanasını açıp kapamakdır.

Bahçenin yeşermesi için bütün vazifelerin ifa edilmesi gerekiyor. Vanayı açıp kapamak, bu bin vazifeden sadece bir tanesidir. Öyle ise bahçenin güzellikleri, bütün çalışanların gayretlerinin mahsulüdür; ama bahçenin kuruması bir adamın vazifesini terk etmesi iledir.

Vanayı açmakla görevli olan adam bu görevi yerine getirse, bağda yetişecek bitkiler, çiçekler, meyveler Allah’ın birer sanat eseri olarak onun isimlerine ayna olacaklardır. Ziya, hava ve toprak da bu yüksek maksada hizmet etmekle şeref kazanacaklardır.

İşte o hizmetçi vananın kapağını açıp bahçeyi sulamazsa, onun bu küçük ihmali ile bahçe kurur ve mezkûr gayeler tahakkuk etmez.

Şimdi bahçenin sahibinin, söz konusu adamı sürekli ikaz etmesi, vazifesini terk etmesi halinde cezaya çarptırması, onun vazifesini terk etmesinin büyük tahribata yol açacağı içindir. Vanayı açmayan o adam, bahçede çalışan bin kişinin hukukuna ihanet etmiş oluyor. Elbette bahçenin sahibi o bin kişi namına ondan hesap soracak ve gerekli cezayı verecektir.

İnsan da şu kâinat bahçesinde suyun vanasını açıp kapamak gibi çok basit ama çok da ehemmiyetli bir vazifenin başındadır. Kâinat bahçesinde hava, su, ateş ve toprak gibi sayısız hizmetçiler, Allah’ın istihdamı ile çalıştırılıyor. İnsan da bu bahçenin en mükemmel meyvesidir. Bütün kâinat onun için çalışıyor ve ona hizmet ediyor. Eğer insan iman ve ubudiyet vazifesini terk ederse, kâinatın tümünün hukukuna tecavüz etmiş olur. Cenâb-ı Hak da bütün kâinat namına ondan hesap soracaktır.

İşte Kur’ân’ın, insanı şiddetli bir şekilde tehdit etmesi bu sırdan ileri geliyor. Yoksa hakikatte insan gayet zayıf ve âcizdir; ama vazifesini terk etmekle yaptığı zulüm ve tahribat, temsildeki adamın bütün bahçeyi kurutması gibidir. Onun şiddetli bir cezaya çarptırılması, vazifesinin küçüklüğünden değil, tahribatının büyüklüğünden dolayıdır.

1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

"İkinci Temsil: Meselâ cesîm bir sefine-i Sultaniyede, âdi bir adam cüz'î vazifesini terketmesiyle, bütün gemideki vazifedarların netaic-i hidematına halel getirdiğinden ve bazı da mahvettiğinden, bütün o vazifedarlar namına gemi sahibi ondan şedid şikayet eder. Kusur sahibi ise, diyemez ki: 'Ben bir âdi adamım, ehemmiyetsiz ihmâlimden şu şiddete müstehak değildim.' Çünkü tek bir adem, hadsiz ademleri intac eder. Fakat vücud kendine göre semere verir. Çünkü bir şeyin vücudu, bütün şerait ve esbabın vücuduna mütevakkıf olduğu halde; o şeyin ademi, intifası, tek bir şartın intifasıyla ve tek bir cüz'ün ademiyle netice itibariyle mün'adim olur. Bundandır ki: 'Tahrib, tamirden pek çok defa eshel olduğu.' bir düstur-u mütearife hükmüne geçmiştir. Madem küfür ve dalalet, tuğyan ve masiyet esasları, inkârdır ve reddir, terktir ve adem-i kabuldür. Sûret-i zahiriyede ne kadar müsbet ve vücudlu görünse de hakikatta intifadır, ademdir. Öyle ise cinayet-i sâriyedir. Sair mevcudatın netaic-i amellerine halel verdiği gibi esma-i İlâhîyenin cilve-i cemallerine perde çeker."

"İşte bu hadsiz şikayete hakları olan mevcudat namına o mevcudatın sultanı, şu âsi beşerden azîm şikayet eder ve etmesi, ayn-ı hikmettir ve o âsi, şiddetli tehdidata elbette müstehaktır ve dehşetli vaîdlere, bilâşübhe sezâdır."(1)

a. “Çünkü tek bir adem, hadsiz ademleri intac eder. Fakat vücud kendine göre semere verir.” cümlesini bir misâlle açabilir misiniz?

Misâl olarak birinci temsilde geçen hizmetkârı verebiliriz: 

Onun bağa su vermemesi bir ademdir, bu adem birçok ademleri netice vermiştir. Çiçeklerin açmaması, ağaçların meyve vermemesi birer ademdirler. Bütün bu ademler bir tek ademden kaynaklanmıştır. 

Vücudun kendine göre semere vermesine bir misâl: 

Bir insan on lira ile en fazla on liralık hayır yapabilir. Ama o insan bir vazifeyi terk etmekle binlerce kişiye zarar verebilir.

Tahrip kolaydır. Üstad'ın buyurduğu gibi insan bir kibrit ile bir evi yakabilir. İnsan kendi evinde yahut bahçesinde bütün dikkatini sarf ettiği halde, birkaç tane çiçek yahut ağaç besleyebilir. Ama bir dikkatsizliği ile -ki bir ademdir- bir ormanın yanmasına yol açabilir.

"Hem bilmüşahede sabittir ki: Bina gibi bir şeyin vücudu, bütün eczasının mevcudiyetiyle takarrur eder. Halbuki onun harabiyeti ve ademi ve in'idamı, bir rüknün ademiyle hasıl olur. Hem vücud, her halde mevcud bir illet ister. Muhakkak bir sebebe istinad eder. Adem ise, ademî şeylere istinad edebilir. Ademî bir şey, madum bir şeye illet olur."(2)

b. "…  Küfür ve dalalet, tuğyan ve masiyet esasları, inkârdır ve reddir … Sûret-i zahiriyede ne kadar müsbet ve vücudlu görünse de, hakikatta intifadır, ademdir.” ifadesini bir misâlle izah edebilir misiniz? Çünkü bu cümle farklı ifadelerle ile Külliyatın birçok yerinde geçmektedir.

Bir insan, çaldığı paralarla bir fabrika yapmışsa ortada “mevcut ve sabit” bir fabrika vardır; ama bunun hakikati “haksızlık, insafsızlık, vicdansızlık, adaletsizlik” gibi ademlere dayanmaktadır.

Keza, bir insan küfre girmişse, ortada inkârcı bir adam vardır, ama o inkârın hakikati ademe, yani imansızlığa dayanmaktadır. Buna göre her menfi şey, bir müsbetin terkiyle, ademiyle ortaya çıkar. Ahlâksızlık ahlâkın terkiyle, insafsızlık insafın terkiyle, haksızlık hak ve adaletin terki ile meydana gelir.

Dipnotlar:

1) bk. Sözler, On Dördüncü Söz.

2) bk. Lem’alar, On Üçüncü Lem’a.

"Madem küfür ve dalâlet, tuğyan ve mâsiyet, esasları inkârdır ve reddir, terktir ve adem-i kabuldür. Suret-i zahiriyede ne kadar müsbet ve vücutlu görünse de hakikatte intıfâdır, ademdir. Öyle ise cinayet-i sâriyedir. Sair mevcudatın netâic-i amellerine halel verdiği gibi, esmâ-i İlâhiyenin cilve-i cemâllerine perde çeker."(1)

Bu konuyu Üstadımızın şu ifadelerinin ışığında tahlil etmek gerekiyor:

"Şu görünen umumî âlemde her insanın hususî bir âlemi vardır. Bu hususî âlemler, umumî âlemin aynıdır. … Her hususî âlemin anahtarları o âlemin sahibinde olup letâifiyle bağlıdır. O şahsî âlemlerin safveti, hüsnü ve kubhu, ziyası ve zulmeti, merkezleri olan eşhasa tâbidir."(2)

Bu cümlede geçen “halel verme” ve “perde çekme”, o kişinin hususî dünyası içindir. Güneş, küfür ve dalâlet içinde bulunan bir kişiye de ışık vermekte, yerküresi bineklik etmekte, hava onun da kanını temizlemektedir… Ağaçlar o kişiye de meyvelerini takdim etmekte, arılar ballarını sunmaktadır. İşte ona hizmet eden bu varlıkların amellerinin neticesinde, o kişi Rabbine iman ve ibadet etmek yerine, küfür ve isyan yolunu tutarsa, bu varlıkların bütün çalışmaları neticesiz kalır. Böyle bir kişi, kendine hizmet eden bu varlıklarda ve nimetlerde tecelli eden İlâhî isimleri de okuyamaz olur. O güzel isimlerin güzel tecellilerine kendi âleminde perde çekmiş olur. Dünyada hayvan gibi, hatta ondan daha aşağı bir hayat sürer ve bütün bu nimetlerin hesabını vermek üzere öte âleme göçer.

Küfür ve inkâr: Mevcudat ile yaratıcısı arasına bir perde koymaktadır. Mevcudatın kemâllari ise yaratıya bakan yüzdedir. Perde konmakla o kemâlat görünmez olur.

Meselâ, bir çiçeğin amelinin neticesi, esmâ-i ilâhiyeyi göstermektir. Kâfir, çiçeğe bu nazar ile bakmadığı için, onun nazarında solup giden bir bitki olmaktan öteye gidemez. Bir mü'minin nazarında ise, o çiçek esmâ-i ilahiye'yi okutturan  bir mektub-u Rabbânîdir.

Varlıklara bu nazarla yani mana-yı harfi ile bakmayan kişi, onlardaki ilahî sanatları göremez, tecelli eden esmâyı okuyamaz, yaratılış gayelerini anlayamaz.