Birinci Şua Kategorisindeki Tüm İçerikler

Sualde geçen hakikatlerde insan aklının zahiren bir zıtlık gördüğü kaydediliyor. Bunlardan birisi de "Ehadiyet-i Zât-ı İlâhiye ile küllîyet-i ef'âli.” Yani, Allah’ın Zâtı bir olduğu halde, bu kadar küllî işleri birlikte ve gayet muntazam olarak nasıl icra ettiği?..

Akıl ilk bakışta burada bir tezat olduğunu zannediyor. “Zahiren” kelimesi hakikatte bir zıtlık olmadığını ifade eder. Nitekim sorunun sonunda, “aklı teslime sevk edecek”, yani ona “hakikatte bir zıtlık yokmuş; hakikat benim gördüğüm gibi değilmiş.” dedirtecek bir izah isteniyor.

Bütün şıklar için, “aklı teslime sevk edici” izahlar yapılıyor. Burada sadece “küllîyet-i ef’al” ifadesi üzerinde kısaca duralım:

Cenâb-ı Hakk'ın, yaratma, sûret, rızık ve hayat verme gibi çok ilâhî fiilleri vardır. Bunların her birinin icraatı küllîdir; yani o fiile muhatap olan fertlerin tümünün işleri, sırayla değil, birlikte görülür. 

Açıklamamızı, “rızık verme” fiili üzerinde yapalım. Bu fiil küllîdir. Rızıklanan her canlı ise o fiile mazhar olmuş cüz’î bir ferttir. “Küllîyet-i ef’al” denilince, bugün üç milyon olarak tahmin edilen hayvan türlerinin, birbirinden ayrı olan bütün rızıklarının birlikte verildiği anlaşılıyor. Bitkilerin de rızıkları düşünüldüğünde sayı çok daha artıyor.

Bu kadar çok muhtacı beraber rızıklandırmayı insan aklı almıyor. Çünkü insan ancak birkaç misafir ağırlayabiliyor. Misafir sayısı çok olunca, onları farklı saatlerde ayrı günlerde ağırlama yoluna gidiyor. Bu misafirlerin damak zevklerinden, sıhhat durumlarına kadar çok farklılıkları varsa, hepsini memnun etmekte büyük sıkıntı çekiyor. Bu konudaki aczini görerek, Allah’ın bu kadar farklı canlıyı birlikte nasıl rızıklandırdığını aklına sığıştıramıyor. Otuzuncu Lem’adaki şu ifadeler ve devamı “külliyet-i ef’ali” çok güzel izah eder:

"Evet, bir zat ki ona yıldızların icadı zerreler kadar kolay gele ve en büyük şey en küçük şey gibi kudretine musahhar ola ve hiçbir şey hiçbir şeye, hiçbir fiil hiçbir fiile mani olmaya ve hadsiz efrad, bir fert gibi nazarında hazır ola ve bütün sesleri birden işite ve umumun hadsiz hâcatını birden yapabile ve kâinatın mevcudatındaki bütün intizamat ve mizanların şehadetiyle hiçbir şey, hiçbir hal, daire-i meşiet ve iradesinden hariç olmaya ve …"(1)

1) bk. Lem’alar, Otuzuncu Lem’a, Altıncı Nükte.

“Umumiyet-i rububiyet” ifadesi Fatiha sûresinde geçen Rabbü’l-âlemîn ismini hatırlatıyor. Bütün âlemleri Allah terbiye etmekte ve kemale erdirmektedir. Çekirdeği terbiye ederek ağaç yaptığı gibi, yumurtayı terbiye edip kuş yapıyor. Kâinatı da bir ilk noktadan itibaren altı devrede terbiye edip şu hazır hale getirmiş bulunuyor.

Bu hakikati kâinatın bir küçük misâli olan insanda da görebiliyoruz. Onda da bir “umumiyet-i rububiyet” görülüyor. Gözün terbiyesiyle kulağın, akciğerle karaciğerin terbiyeleri birbirinden farklı olduğu gibi, alyuvarla akyuvarın da terbiyeleri farklılık gösteriyor. İşte bütün bu farklı terbiyeler neticesinde, insan bedeni bütün işlerini en iyi şekilde görebileceği bir mükemmelliğe kavuşuyor. 

İnsan, kendi aczini ölçü aldığında, bu kadar çok ve birbirinden farklı terbiye fiilinin “muinsiz” yani “hiçbir yardımcı olmaksızın” nasıl tahakkuk ettiğine akıl erdiremiyor. Zaten, Allah’a şerik koşmanın temelinde de bu yanlış değerlendirme yatıyor...

Sualin her üç şıkkında da "Cenâb-ı Hakk’ın bu kadar çok ve farklı icraatı birlikte nasıl yaptığı" sorulmuş oluyor. Ancak her şıkta Allah’ın birliğini ifade eden ayrı bir isim kullanılıyor.

Üstad Hazretleri Otuzuncu Lem’ada, Ferd isminin Vahid ve Ehad isimlerini tazammun ettiğini, yani onları da ifade etmiş olduğunu kaydediyor.

Vahid; sıfatlarında şeriki olmayan, bütün sıfatları nihâyetsiz ve mutlak olan manasına geldiği gibi, Ehad de zatında şeriki olmayan, Vacib, Kadim, Baki …olan yegâne Zat manasına geliyor. Buna göre Ferd ismi, hem sıfatlarında, hem zâtında eşi ve benzeri olmayan yegâne Zat demek oluyor.

Üstad Hazretleri, vahidiyet ve ehadiyeti açıklarken, Allah’ın sonsuz, mutlak ve muhit sıfatlarının bütün eşyayı ihata ettiğine, bunun yanında her bir mahlûkuna da hususî bir teveccühü olduğuna, onda o varlığın kabiliyetine göre birtakım isimlerini tecelli ettirdiğine dikkatimizi çekiyor, birincisinin vahidiyete, ikincisinin ise ehadiyete bir misal olduğunu ifade ediyor.

Bu şıkta da yine insan, kendi aczini ölçü aldığında, ilim, kudret gibi sıfatlarının sınırlı ve cüz’î olduğunu, bir anda birçok işi birlikte yapamadığını görüyor ve Allah’ın, şeriki ve yardımcısı olmaksızın hadsiz işleri bir anda bizzat icra ettiğini aklına sığıştıramıyor.

Güneş maddî-nuranî olduğu için, maddesi itibariyle bir mekânı vardır. Sıfatlarıyla her çiçeğin, her damlanın, her aynanın yanında olmakla birlkte zâtıyla bu varlıkların yanında değildir. Tam nuranîler ise Cebrail aleyhisselam misalinde olduğu gibi her şeyin yanında hazır olup, Allah’ın izniyle kendilerine verilen vazifeyi yerine getirirler.

Bunun en güzel bir misali de ruhumuzun bedenimizde icra ettiği faaliyetlerdir. Ruh bedenin herhangi bir yerinde mekân tutmadığı için, sıfatlarıyla bütün organların ve hücrelerin yanında sayılır. Mesela, hayat sıfatıyla bütün bedeni kuşatmıştır, ilim sıfatıyla bütün organlarını bilir ve tanır.

Bütün bunlar, Üstadımızın tabiriyle birer “mirsad-ı tefekkür”dür (rasat etme, müşahede aleti, dürbün). Cenâb-ı Hakk’ın zat ve sıfatlarına aynen tatbik edilemez.

Mekândan münezzeh olan bir zatın nasıl olup da her mekânda hazır bulunduğu meselesi de aklın anlamakta zorlandığı bir konudur. Burada da yine aynı aldanma ile karşılaşıyoruz. Allah’ın bir isminin Nur ve bütün isim ve sıfatlarının da nuranî olduğunu düşünmeyen insan, bu konuda da kendini ölçü alıyor; maddî olan bedeniyle bir anda iki mekânda bulanmaktan âciz olduğu için, bu hakikati anlamakta zorlanıyor.

Üstad Hazretleri mekândan münezzeh olmakla her mekânda hazır bulunma arasında yakın bir münasebet bulunduğunu şöyle ifade ediyor:

“Madem Sani'-i Kadîr mekândan münezzehtir, elbette kudretiyle her mekânda hazır sayılır. Ve madem tecezzî ve inkısam yoktur; elbette her şeye karşı bütün esmâsıyla müteveccih olabilir.”

1) bk. Mektûbat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.

Ulviyet; yükseklik, yücelik gibi manalara gelir. Allah’ın varlığının vacib, ezelî ve ebedî olması, sıfatlarının nihâyetsiz, muhit ve mutlak olması hep ulviyeti ifade ederler. Mahlûkatın ise varlıkları mümkin (olup olmamaları eşit), kendileri hâdis (evveli olan, sonradan meydana gelen) ve fani (sonu olan) ve bütün sıfatları sınırlıdır.

Cenâb-ı Hak, maddeden ve mekândan münezzeh olduğundan, onun yakınlığı kesinlikle mesafe manasında düşünülemez. Bu yakınlık ilâhî sıfatların her şeyde icraat göstermesi demektir. Biz elimizi boğazımıza sokamazken, bedenimizdeki yüz trilyon kadar hücrede bizim irademiz dışında bir delilidir.

İnsan nefsinin anlamakta zorlandığı bir mesele de Allah’ın “nihâyetsiz ulviyyetiyle her şeye yakın olması”dır. Burada şu yanlış kıyas karşımıza çıkıyor: İnsanlar dünyevî mertebelerde ilerledikçe çoğu zaman kendilerinden bir önceki makamla temas kurar, daha aşağı mertebedekilerle görüşmezler. Zaten isteseler de görüşmeye zamanları ve imkânları elvermez. Meselâ, bir genel müdür sadece müdürleri muhatap alır, memurlarla görüşmez.

İnsan aczinden kaynaklanan bu hali ölçü alan bir akıl, Allah’ın her şeye onların nefislerinden (zatlarından) daha yakın olmasını anlayamaz.

Bu konuda Nur Risalelerinden sadece iki bahis nakledelim:

"Sual: Cenab-ı Hakk'ın cüz'iyat ve hasis emirler ile iştigali azametine münafîdir?

"Elcevab: O iştigal, azametine münafî değildir. Bilakis, adem-i iştigali azamet-i rububiyetine bir nakîsedir. Meselâ: Şemsin ziyasından bazı şeylerin mahrum ve hariç kalması, şemse bir nakîse olur."(1)

"Cenab-ı Hakk'ın kudret, ilim, iradesi; şemsin ziyası gibi bütün mevcudata âmm ve şamil olup, hiçbir şeyle müvazene edilemez. Arş-ı A'zam'a taalluk ettikleri gibi, zerrelere de taalluk ederler. Cenab-ı Hak şems ve kameri halkettiği gibi, sineğin gözünü de o halketmiştir. Cenab-ı Hak kâinatta vazettiği yüksek nizam gibi, hurdebînî hayvanların bağırsaklarında da pek ince ve latif bir nizam vazetmiştir."(2)

Dipnotlar:

(1) bk. Mesnevî-i Nuriye, Zeylü'l-Hubab.

(2) bk. İşarâtü’l-İ’caz, Bakara Suresi 7. Ayet Tefsiri.

Diğer şıklarda Vahid, Ehad, Ferd isimleri kullanılmış, burada da “birlik” ifadesi tercih edilmiştir. Birlik kelimesi önceki üç mana için de kullanılabilir.

Bizzat; zatıyla demektir, zıddı “bilvasıta”dır.  Cenâb-ı Hak, bütün bu sonsuz icraatlarını başkaları vasıtasıyla veyahut onların yardımıyla değil, ancak kendi irade ve kudretiyle yapmaktadır.

Bu konuda pek çok âyet-i kerîme vardır. Kur’ân'ın hülasası olan Fatiha Sûresi tevhid dersleriyle başlar ve devam eder; bütün hamd ve senanın Allah’a ait olduğu, bütün âlemleri onun terbiye ettiği, din gününün yegâne sahibinin o olduğu, ibadet ve istianenin ancak ona yapılabileceği gibi çok ehemmiyetli ve temel tevhid dersleri verilir. 

Sonra Kur’ân’ın tamamında bu dersin çeşitli vecihleri farklı âyet-i kerîmelerde nazara verilir. Bunlardan birkaçını takdim edelim:

“...O her şeye kadirdir.” (Mülk, 67/1)

“...Seni her türlü noksandan tenzih ederiz. Senin bize öğrettiğinden başka hiçbir bilgimiz yoktur. Muhakkak ki sen her şeyi hakkıyla bilir, her işi hikmetle yaparsın...” (Bakara, 2/32)

“...O (Allah), her şeyi ihata etmiştir (ilmiyle kuşatmıştır).” (Fussilet, 41/54)

“...Hiçbir şey, onun gibi değildir. Ve o, en iyi işiten, en iyi görendir.” (Şura, 42/11)

“...O her şeyi bilir.” (Bakara, 2/29)

“O dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” (Tekvir, 81/29)

Hakîm; hikmet sahibi, demektir. Hikmet için birçok tarifler yapılmıştır. Bunlar içerisinde en çok kullanılan iki tarif şöyledir:

“Eşyanın hakikatinden bahseden ilim.”
“Bir işi en doğru ve faydalı şekilde yapmak.”

Bu tariflerin birincisine göre, bu kâinatın niçin yaratıldığı, ne vazife gördüğü, insanların bu dünyaya niçin gönderildiği, dünya hayatını tamamladıklarında nereye gidecekleri gibi suallerin en doğru cevapları Kur’ân-ı Hâkim'dedir. Zira, Kur’ân, bütün âlemleri yaratıp, kâinat ağacından insan meyvesi süzen ve “dünya hayatını âhiret için bir tarla yapan” Allah’ın fermanıdır.

İkinci tarife göre, Kur’ân-ı Hakîm, insanlara maddî ve manevî cihazlarını en faydalı şekilde nasıl kullanacaklarını, ömür sermayelerini en kârlı şekilde nasıl değerlendireceklerini, insanın yeme ve içmeden, içtimaî hayata kadar her sahada nasıl hareket edip nelere dikkat etmesi gerektiğini en mükemmel şekilde ortaya koymuştur.

Üstad Hazretleri, bu âlem için “kitab-ı kâinat” tabirini kullanır; bütün fen ilimlerinin İlâhî hikmetin tercümanları olduklarına işaret eder. Kudret ve irade sıfatından gelen bu kâinat kitabı, atomlardan sistemlere kadar hikmetlerle dolu olduğu gibi, kelam sıfatından gelen ve o kitabın “tercüme-i ezeliyesi” olan Kur’ân-ı Hakîm de yine baştanbaşa hep hikmet doludur.

“Kur’ân’ın bütün meseleleri aklî midir?” sualine gelince: Bilindiği gibi, iman gayb için söz konusudur. Meselâ, meleklerin varlığı bizim için gaybdır ve biz Kur’ân’ın bu husustaki haberlerine iman ederiz. Meleklerin varlığı bir fizik hâdisesi gibi ele alınamaz. Bununla birlikte, bu gaybî hakikati akla yaklaştıran çok deliller de mevcuttur. Ancak, Üstad Hazretlerinin şu tespiti de çok ehemmiyetlidir:

“Neticenin kayyûmu imandır. Burhan, ancak onu görmek için bir menfezdir. Veya bir süpürge gibi, o neticeye konan vehimleri süpürür.”(1)

Yine Nur Küllîyatı'nda teklifin esasının “akla kapı açıp ihtiyarı elden almamak” olduğu ehemmiyetle nazara verilir. Ve aklın Kur’ân hükümlerini tasdik edeceği şöyle dile getirilir:

“…Akıl ve ilim ve fen hükmettiği istikbalde, elbette bürhan-ı akliye istinad eden ve bütün hükümlerini akla tesbit ettiren Kur’ân hükmedecek.”(2)

Demek ki, Kur’ân’ın hiçbir hükmü akla ters düşmez. Yeterli malumatla mücehhez bir akıl, inat ve mükâbere olmadığı taktirde Kur’ân’ın hükümlerini tasdik eder. Ama her akıl Kur’ân’ın her hükmünün hikmetini tam olarak idrak edemez.

Konunun bir başka yönüne de kısaca temas edelim:

İbadete dair hükümler, nasıl emredilmişlerse öylece işlenir ve amel sahasına  konulurlar. “Taabbüdî” denilen bu hükümlerde aklî bir tahlil yapılamaz. Mesela, “Niçin sabah namazının farzı iki rekât da akşamın ki üç rekât olmuş?” gibi bir sual sorulamaz ve bu konunun aklî delillerle ispatına kalkışılamaz.

Dipnotlar:

1) bk. Mesnevî-i Nuriye, Şemme.

2) bk. Hutbe-i Şamiye.

Üstadımızın şeytanla münazarada kullandığı bir ifade var:

“Bozulmamış hiçbir aklı kandıramazsın...”

Hakikati bulmak isteyen ve delilleri peşin hükümden uzak olarak düşünen, bir de konuya muhatap olacak seviyede bir müktesebata sahip olan her akıl, burada ortaya konulan deliller karşısında teslim olur.

Kanaatimce burada kastedilen mana şudur:

Nur Küllîyatı'nda aklın anlamakta zorlandığı ve muhataba anlatmakta zorluk çekilen birçok derin ve ince hakikatler, “Nur” isminin tecellilerinden hareket edilerek açıklanmıştır.

Bunun misallerini yine Nur Külliyatı'nda aramamız iktiza ediyor.

Meselâ; Mesnevî-i Nuriye’de (Zeylül-Habbe)’de geçen,

“Odadaki elektrik, elektrik misallerinin en uzağına en yakındır. Çünkü o misalî misallerin kayyûmu odur.” ifadesi ve Yirmi Dokuzuncu Söz'de geçen “Şeffafiyet Sırrı”  buna birer misal olabilir.

Keza, İkinci Şuâ'nın hâtimesindeki, “Uzunca Bir Haşiyede,” haşirde cesetlerin ihyası için yüz milyon elektrik lambalarına bir merkezden nur vermenin mümkün olduğu misâli verilmiştir.

Bu bahiste birçok sual Güneş misâliyle cevaplandırılmış oluyor. Güneş'in, “maddî nuranî” olduğu belirtildikten sonra, nuranî ruhların akislerine geçilerek Cebrail aleyhisselâm misâli veriliyor. Temsilin hakikate tatbikinde bütün nuraniyatın, ilâhî isimlerin kesif bir zılali (gölgesi) olduğu belirtiliyor.

Bütün bunlar, konunun Nur ismiyle yakın münasebetini göstermektedir.

Vâzıh; “açık, kolayca anlaşılır, bedihî” gibi manalara gelir. Anlaşılması zor bir konunun misâllerle anlatılmasının büyük kolaylık sağladığı malumdur.

Nuranî kelimesi bu çeşit bir anlatımla kalbin daha fazla feyiz aldığını ifade ediyor. Yani, temsil yoluyla bir meseleyi anlatmak, hem konunun akıl için daha fazla açıklık kazanmasını sağlıyor, hem de kalbin istifadesi daha ziyade oluyor.

Aynı mana teşbih için de geçerlidir. Bir adam hakkında, “çok kuvvetli” demekle, “aslan gibi kuvvetli” demek arasında büyük fark olduğu açıktır.

Farsça ibarenin manası şöyle: “Ne geceyim, ne geceye taparım. Ben bir güneşin kölesiyim ve ondan haber veririm.” 

Gecenin, her türlü karanlık fikri ve yanlış inancı temsil ettiği düşünülebilir. Nitekim Risalelerde de bütün dalâlet yollarının “zulmetli” olduğu ifade edilir. Güneş ise, Kur’ân güneşi ve insanları o güneşe kavuşturmak için gönderilen Peygamber Efendimiz (asm.) olabilir.

Üstadımız da İmam-ı Rabbaninin (r.a.) kastettiği manaya aynen katıldığını ifade etmiş oluyor.  Ancak, bu Farisî ibarenin konumuzla doğrudan bir alakasını aramak yerine, kanaatimce, şöyle düşünmemiz daha isabetli olur:

"Nasıl ki İmam-ı Rabbanî (r.a.), çok ince ve derin manaları bir temsil ile nazara veriyorsa, ben de ulûhiyete ve rububiyete dair çok yüksek hakikatleri bir misalle akla yaklaştırmaya çalışacağım."

İmam-ı Rabbanî'nin Güneş'ten bahsi gibi, Üstadımızın da güneş misaliyle birçok hakikatleri aydınlatması ayrı bir tevafuk olarak düşünülebilir.

"İsm-i Nur çok müşkilâtımızı halletmiş; inşaallah bunu da halleder. Akla vâzıh, kalbe nuranî olacak temsil yolunu ihtiyar ile İmam-ı Rabbânî (r.a.) gibi deriz:

 نَه شَبَمْ نَه شَبْ پَرَسْتَمْ مَنْ - غُلاٰمِ شَمْسَمْ اَزْشَمْسِ مِى گُويَمْ خَبَرْ " 

Gece; eşyayı saklayan karanlık bir örtü gibidir. Güneş ise; eşyayı aydınlatan ve insanların görmesini temin eden bir lamba gibidir. İmam Rabbanî Hazretleri, “Bizim fikirlerimiz Kur’ân'dan mülhem oldukları için, tıpkı güneş gibi insanların kalp ve fikir aynalarını aydınlatır, gece gibi muğlak ve anlaşılmaz değildirler.” demiş oluyor.  

Üstadımız da bu temsil ve teşbih metodunu güneşe, bu metodun dışındaki anlaşılmaz hitap şekillerini ise karanlığa benzetiyor.

"Ne de geceye kulluk ederim" ifadesini nakletmekle de “Kur’ân'ın o haşmetli ve anlaşılır üslubu varken, anlaşılmaz ve karmaşık hitap yollarına tevessül etmem.” demiş oluyor.

Kur’ân-ı Kerim'de, birçok hakikat dersinin temsillerle, darbımesellerle harika bir şekilde verildiğini görüyoruz.

Bunun en açık misali, yeniden dirilmeye akıl erdiremeyen o zamanın müşriklerine ve onların şahsında bütün bir insanlık âlemine yapılan şu hitaptır:

“Şimdi bak Allah'ın rahmet eserlerine: Yeryüzünü ölümünün ardından nasıl diriltiyor. Bunu yapan, elbette ölüleri de öylece diriltecektir; O her şeye hakkıyla kadirdir.” (Rum, 30/50)

Bir âyet-i kerîmede de dünya hayatının geçici ve âhirete nisbetle ehemmiyetsiz olduğu şöyle nazara veriliyor:

“Görmedin mi, Allah gökten su indirdi de onu yeryüzündeki kaynaklara ulaştırdı. Sonra onunla renkleri çeşit çeşit ekinler çıkarıyor. Sonra ekinler kuruyor da onları sapsarı kesilmiş görüyorsun. Sonra da Allah onları kurumuş çer çöp hâline getirir. Şüphesiz ki bunda akıl sahipleri için bir öğüt vardır.” (Zümer, 39/21)

Diğer taraftan, peygamber kıssaları da bir cihetiyle "temsil" vazifesi yaparlar. Meselâ, hastalığa karşı sabırlı olmanın ehemmiyeti, Hz. Eyüp (as)'ın kıssası ile çok güzel bir şekilde ders verilir.

Kur’ân-ı Kerim'in bu asrın fehmine bir dersi olan Risale-i Nur Külliyatı'nda da temsilin önemli bir yeri vardır. Çok uzak, ince ve derin hakikatler temsil yoluyla akıllara yaklaştırılmış, red ve inkâr yolu kapatılmıştır. Bunu Üstad Hazretlerinin kendi ifadelerinden okuyalım:

“… Felillahilhamd sırr-ı temsil dûrbîniyle, en uzak hakikatlar gâyet yakın gösterildi. Hem sırr-ı temsil cihet-ül vahdetiyle, en dağınık mes'eleler toplattırıldı. Hem sırr-ı temsil merdiveniyle, en yüksek hakaike kolaylıkla yetiştirildi. Hem sırr-ı temsil penceresiyle; hakaik-i gaybiyeye, esasat-ı İslâmiyeye şuhuda yakın bir yakîn-i imaniye hasıl oldu. Akıl ile beraber vehim ve hayal, hattâ nefs ve heva teslime mecbur olduğu gibi, şeytan dahi teslim-i silâha mecbur oldu.”(1)

Risale-i Nur’da, Kur’ân-ı Kerim'in kırk nevi i’cazı bulunduğunu, bunların içinde en ehemmiyetlisinin de onun belağatı olduğu kaydedilir. Belağatın en mühim mu’cize olmasını şöyle anlayabiliriz: 

Kur’ân'ın, bu kırk nevi i’cazından birisi gaybdan haber vermesi, geçmiş peygamberlerin kıssalarını, kabir hayatını, mahşeri, cennet ve cehennemi anlatmasıdır. Bunlar bir ümmî Zat’ın işi olamaz. Ancak, müşrikler buna karşı çıkıp inanmadıklarında yapılacak bir şey yoktur.

Yine Kur’ân'ın çok mühim bir mu’cizesi Allah’ı zatıyla, sıfatlarıyla, isimleriyle hak ve hakikat olarak bildirmesidir. Bu da bir mu’cizedir, bunlar da Allah Resulünün (asm.) şahsî malumatıyla verilecek haberler değildirler. Ancak müşrikler bu haberleri de yalanlayabilmişlerdir. Ama belağat mu’cizesi karşısında âciz kalmışlardır. Zira, bu mu’cizeye inanmak yahut inanmamak gibi bir tercihleri söz konusu değildir. Ya Allah kelamının bir mislini getirecekler yahut mağlubiyeti kabul edeceklerdir.

Bu asırda belağatla alakalı tartışmalar geride kalmış, küfür ve dalalet ehlinin hücumları doğrudan Kur’ân'ın hakikatlerinde yoğunlaşmıştır. İşte iman ve Kur’ân hakikatlerine yapılan bu hücumlara karşı “Kur’ân'ın bir mucize-i maneviyesi” olan Risale-i Nur karşı çıkmış, hakikatleri o kadar mükemmel izah ve ispat etmiştir ki, bütün batıl fikirleri ve muhalif felsefî cereyanları mağlup etmiştir. Hem aklı ikna, hem de kalbi tatmin eden bu kuvvetli derslerde, temsillerin de ayrı ve çok ehemmiyetli bir yeri vardır. Bu hususta Üstadımızın bizzat kendi ifadelerini yukarıda nakletmiştik.

On Altıncı Mektub'un Zeyli’nde

“… Kur'ân-ı Hakîmin kuvvetiyle, sizin dinsizleriniz dahil olduğu halde bütün Avrupa'ya meydan okuyorum. Bütün neşrettiğim envâr-ı imaniye ile onların fünun-u müsbete ve tabiat dedikleri muhkem kalelerini zir ü zeber etmişim.”(2)

buyurur. İşte, Üstad'ın tabiatperestlere karşı kaleme aldığı Tabiat Risalesi Kur’ân'ın bir mu’cize-i maneviyesidir. Yani, onda nazara verilen hakikatler, getirilen deliller, verilen temsiller tabiatperestleri acze düşürmüş, onları mağlup etmiştir.

Bütün risalelerinde bilhassa Âyetü’l-Kübra Risalesi'nde Cenâb-ı Hakk’ın varlığına ve birliğine dair yaptığı izahlar ve ispatlar münkir ve müşrikleri fikren mağlup etmiş, acze düşürmüştür. Diğer risaleler de kendi sahalarında aynı hususiyeti ve üstünlüğü sergilemektedirler. Her biri bir sahada İslâm ve iman düşmanlarının fikirlerini çürütmüş, oyunlarını bozmuş, tahribatlarına mâni olmuştur.

Dipnotlar:

1) bk. Mektubat, Yirmi Sekizini Mektup, Mahrem Bir Suale Cevaptır.

2) bk. age. On Altıncı Mektup'un Zeyli.

Önce, Üstad Hazretlerinin ehemmiyetle nazara verdiği şu hakikat derslerini hatırlamamız ve konuyu onların ışığında değerlendirmemiz gerekiyor. Buyuruyor ki;

“Vacibü'l-Vücud, zatında, mahiyetinde mümkine benzemediği gibi, ef'alinde de benzemiyor.”(1)

“Cenâb-ı Hakk’ın zât ve sıfâtında, misil ve misâli yok; fakat, mesel ve temsil ile bir derece şuûnâtına bakılabilir.”(2)

Buna göre, Allah’ın varlık âlemini yaratması ve onlardaki tasarrufu ve icraatı, ne Güneş'in eşyayı aydınlatmasına benzer, ne yerküresinin üzerindeki eşyayı çekip tutmasına ve ne de insanların uyduları yerden idare etmelerine. Bunlardan sonsuz derece farklıdır. Ancak bu gibi misâller değerlendirilerek şu neticeye varılır:

Allah’ın yarattığı bu varlıklar, onun ihsanıyla, onun verdiği kuvvet ve kudretle böyle harika işler sergiliyor ve icraatlarını gayet kolay yapıyorlar. Elbette Allah, bütün eşyayı bu misâllerin çok ötesinde bir mükemmellik ve kolaylıkla yaratır, sevk ve idare eder.

Böyle düşünmeyip de misâlle hakikat arasında doğrudan bir münasebet kurmaya kalkışmak insanı yanlış yola götürür.

Temsilde şöyle umumî bir kaide nazara veriliyor:

“Bir tek zât, muhtelif merâya vasıtasıyla küllîyet kesbeder. Cüz'î-yi hakikî iken, umumî şuunata mâlik bir küllî hükmüne geçer.”

Yani, bir tek şahıs, kendisi cüz’î bir fert olduğu halde farklı aynalar yoluyla küllîleşir, bir anda çok işler görebilir. Bunun günümüzde en açık misali televizyon programlarıdır. Orada konuşan bir tek şahıstır, her ekran bir ayna kabul edilirse, o konuşma milyonlarca farklı mekânda, farklı kişilerce seyredildiğinde, o şahıs sanki külliyet kazanmış, milyonlarca şahsa birlikte hitap etmiştir.

Bir âlimin eserlerini de onun ilminin birer aynası olarak kabul edebiliriz. O tek şahıs kitabını okuyan her kişiyle sohbet etmiş gibi olur ve sohbeti külliyet kazanır.

Üstad Hazretleri “bir tek zâtın, muhtelif aynalar vasıtasıyla külliyet kazanmasına” Güneşi misâl olarak veriyor. Güneş tek bir varlıktır ama, şeffaf şeylerdeki tecellileri sayılamayacak kadar çoktur. Yeryüzünü akisleriyle  doldurur. Denizlerden, damlalardan, bütün gözlere kadar sayısız eşyada tecelli eder; onlar üzerinde iş görür.

Buna bitkiler âlemini de kattığımızda, Güneş bir anda birbirinden ayrı sonsuz denecek kadar çok işi birlikte görmektedir. Cevabın giriş bölümünde de işaret edildiği gibi, bu misal şöyle değerlendirilecektir:

Allah’ın sema ordusundan bir nefer olup “Nur” isminin kesif bir gölgesine mazhar olan Güneş, bir anda bu kadar farklı icraatları karıştırmadan, yorulmadan, büyük-küçük fark etmeden,…, yaparsa elbette O’nu  yaratan Allah’ın bu varlık âlemindeki icraatları son derece kolay olur, bir iş bir işe mani olmaz, büyük-küçük, yakın-uzak farkı söz konusu değildir.

Güneş'in sıfatları hükmünde olan ışığı, harareti ve renkleri bütün eşyayı ihata ettiği gibi, Cenâb-ı Hakk’ın da sonsuz ve muhit olan sıfatları bütün mahlûkatı kuşatmıştır.

Güneş, bu cihetiyle vahidiyete bir misal olmaktadır.

Diğer taraftan, Güneş, sıfatlarıyla tecelli dairesindeki bütün varlıkları ihata etmenin yanında, onların her biriyle de sanki hususî olarak alâkadar olmakta, her birisine onun kabiliyetine göre feyiz vermektedir. Güneş bu cihetiyle de ehadiyete bir misal olmaktadır.

Vahidiyet, Allah’ın sıfatlarının bütün mahlûkatı ihata etmesini, nihâyetsiz sıfatlara sahip ondan başka kimse bulunmadığını ifade eder. Bunun yanında her bir mahlûkta, kabiliyetine göre, ilâhî isimler ve  sıfatlar tecelli etmektedir.

Bir aynadaki tecelli de Güneş'in birliğini gösterir, bütün eşyayı kaplamış ışık da. Birincisi ehadiyet, ikincisi vahidiyet olarak ifade ediliyor.

Ehad; Allah’ın zâtının bir olduğunu, eşinin ve benzerinin olmadığını ifade eder. Vahid ise, sıfatlarının birliğini, yani o sıfatların da eşi ve benzerinin olamayacağını bildirir.

Güneş'in yedi renginin yedi sıfatı olmasında da şöyle bir işarî mana vardır:

Bilindiği gibi itikat imamlarımızdan İmam-ı  Matüridî’ye göre Allah’ın sıfatları sekiz, İmam Eş’ariye göre ise yedidir. Eş’ariye göre “tekvin” sıfatı kudret ve irade içinde düşünülmüş, ayrı bir sıfat olarak görülmemiştir.

Üstad'ın Güneş misalinde bu görüşe bir işaret yapılmıştır.

Aynada Güneş'in “bir nevi cilve-i zâtının görünmesine” gelince:

Aynada görünen Güneş, güneşin zâtı değil, zâtının bir nevi cilvesidir.

Cenâb-ı Hakk’ın bir nevi cilve-i zâtı, ancak mü’minin kalbinde ona olan “imanı” olarak anlaşılabilir.

"Ben yere göğe sığmadım, mü’minin kalbine sığdım."(3)

mealindeki hadis-i kudsî de insanın hem iman, hem de marifet cihetinden bütün mahlûkattan ileri olduğunu ders vermektedir.

Dipnotlar:

1) bk. Mesnevî-i Nuriye, Zerre.

2) bk. Sözler, Otuz İkinci Söz, İkinci Mevkıf.

3) bk. Acluni, Keşfü’l-Hafâ, 2/195 (2256).

Temessül; “bir şekil ve sûrete girme” demektir. Burada ise, temsille ortaya çıkan ve kalplere kendini hissettiren hakikat olarak kullanılmıştır.

İnikas ve temessül; bir şeyin aynı ile başka bir şeyde yansıması demektir. Mesela, bir mumun etrafında on adet ayna bulunsa, o mum her bir aynada temessül eder. Bir tek mum iken, on mum olur.

Cebrail (as) nuranî bir varlık olduğu için, temessül sırrı ile bir anda binlerce yerde zâtı ile bulunur, aynı ile temessül eder. Arştaki Cebrail (as) ile Dıhye suretinde Resul-i Ekrem Efendimizin (asm) huzuruna gelen Cebrail (as) aynıdır. Ancak arş çok câmi’ ve geniş bir ayna olduğu için, Cebrail (as) bütün haşmet ve azameti ile arşta temessül eder. Haşmet ve azamet aynanın kabiliyetine göre oluyor.

Temessülün çok mertebelerinden üç tanesi bu derste beyan edilmiş ve onlardan hakikat dersleri çıkarılmıştır.

"Temessülün çok envaı" ifadesini iki şekilde anlayabiliriz.

Birisi: Güneş, sualde geçen hakikatlerin anlaşılması için bir temsil olarak kullanıldığı gibi, başka konularda da Güneş'ten ayrı temsiller ve ayrı dersler çıkabilir.

Nitekim Nur Risalelerinde Güneş kaynaklı çok izahlar ve ispatlar yapılmıştır.

İkincisi: “Bir tek zât, muhtelif merâya vasıtasıyla küllîyet kesbeder.” cümlesini esas aldığımızda, güneş temsili bu hakikatin anlaşılması için bir misal olarak verilmiş olur. Bu maksatla çok farklı misaller de verilebilir ve bunlar “temessülün çok envaı” manasını ifade ederler.

Hüve Nüktesi'nde hava unsurundaki temessül konu alınmıştır. Söylenen bir kelimenin bütün hava zerrelerinde temessül etmesi nazara verilmiştir. 

Bir şahsın televizyonda konuşmakla külliyet kesbetmesi de temessüle bir misal olabilir.

Not: Üstad Hazretleri burada temessülün çok kısımlarından üç tanesini nazara verdiğini ifade ederken, Lemeât’ta buna bir dördüncüsünü daha ilave ediyor:

“Ayinede temessül, münkasım dört surete: Ya yalnız hüviyet ya beraber hâsiyet ya hüviyet hem şu'le-i mahiyet ya mahiyet, hüviyet. Eğer misal istersen, işte insan ve hem şems, melek ve hem kelime...”(1)

1) bk. Sözler, Lemeat, Temessülün Aksamı Muhtelifedir.

İlâhî kudretin küllî işleri birlikte yapmasına misal olarak, bir tek zâtın muhtelif aynalarda külliyet kesbetmesi verilmiş, bu da üçe ayrılarak incelenmiştir. Bu Söz’de nazara verilen üç temessül içerisinde hakikate en yakın olan temessül, “nuranî ruhların aksi” olmakla birlikte, o noktaya kadar iki kademe daha nazara verilmiştir. Her üçünde de temessüller o varlıkların kendi irade ve kudretleriyle değil, İlâhî irade ve kudretle gerçekleştiği için, her üçü de Allah’ın kudretinin küllî işleri birlikte ve gayet kolay yapmasına misal olurlar.

Aynalar mahzenine giren bir şahsın binler şahıs olması Allah’ın koyduğu temessül kanunuyla tahakkuk etmektedir.  O sûretleri yaratan da Allah’tır. Mahzendeki o şahıs, mesela, elini kaldırsa binlerce el birden kalkar. Sanki o şahıs binlerce eli bir kolaylığında kaldırmış gibi olur.

Ayn olmaması, aynadaki tecellinin Güneş'in bizzat kendisi olmadığı manasınadır. Ayn olsaydı, o tecellinin de dünyadan bir milyon üç yüz bin defa büyük olması ve ısısının Güneş'in ısısı kadar olması gerekirdi.

Gayr olmaması ise, cümlenin devamında ifade edildiği gibi, Güneş'in birçok hususiyetlerini taşıması yönüyledir. Yani, aynadaki insanla, aynadaki güneş arasında bu noktada büyük fark vardır. Aynadaki insan ne hayat sahibidir, ne ilim sahibidir, ama Güneş'in aynadaki aksinin de kendi çapında ışığı, ısısı ve renkleri vardır.

Mahiyet; “bir şeyin ne olduğu” sualinin cevabıdır. Aynadaki akis için “Bu nedir?” diye sorulsa “Güneş'tir.” denilemeyeceği için, mahiyeti tutmuyor demektir. Mahiyeti tutsaydı onun da Güneş'in bütün hususiyetlerini taşıması gerekirdi.

Güneş misali, konunun başında geçen sual şıklarının hepsine ışık tutacak kadar ehemmiyetli ve harikadır. Şu var ki, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bütün bunlar düşünülürken Güneş'in mahlûk olduğu, “Nur” isminin kesif bir aynası olduğu, ilâhî icraatların bu âciz mahlûkun işleriyle tam tetabuk etmeyeceği unutulmamalıdır...

Biz Güneşe çok uzak olduğumuz halde o, ışığıyla gözümüzün içinde iş görüyo; bize bizden daha yakın… Bizim Güneşe olan uzaklığımız mesafe yönündendir. Ancak, temsilden hakikate geçtiğimizde durum değişir.

Allah, maddeden ve mekândan münezzeh olduğundan kuluna yakınlığı, “onu bilmesi, dualarını işitmesi, ihtiyaçlarını görmesi, ilâhî sıfatların o kulu ihata etmiş olması” manasınadır. Kulun ondan uzaklığı ise onun mahiyetini idrakten aciz olması, zatının mahiyetini bilememesi cihetiyledir.

Allah’ın varlığı vacip, kulunki ise mümkindir; mahiyet olarak arada sonsuz bir uzaklık vardır. Bu uzaklığın mesafe ile bir alakası yoktur. Mesela, “Cehalet ilimden çok uzaktır.” dediğimiz zaman da mahiyet uzaklığını kastederiz.

“Evet, nihayetsiz acz, zaaf, fakr, ihtiyaç ile yoğrulmuş olan mahiyet-i insaniye nerede? Nihayetsiz kadir, kavî, gani ve müstağni olan Vâcibü'l-Vücud'un mahiyeti nerede?..”(1)

1) bk. Sözler, Otuzuncu Söz, Birinci Maksat.

Nurani ruhlar denilirken, ilk anda akla gelen nurani olan melekler anlaşılır. Bununla beraber nuranileşmiş ve nurlu olan ruhun kesif olan bedenine galip gelen nurani insanlar da kastedilmektedir. 

Risale-i Nur'un birçok dersinde iman için nur, küfür için zulmet ifadeleri kullanılır. Bütün insanların ve hayvanların ruhları latiftir, yani kesif ve maddî değillerdir. Ancak insan ruhunun nuranî olması iman ile mümkündür.

Melekler de ruhanî varlıklardır ve hepsi nuranîdir. Zaten, bu konuda misal verilirken melekler âlemini temsilen Cebrail aleyhisselam, peygamberleri ve onların izinde giden müminleri temsilen de Peygamber Efendimiz (asm.) zikredilmiştir. Aşağıda bu paragraf olduğu gibi, şöyle verilmiştir: 

"Üçüncüsü: Nuranî ruhların aksidir. Şu akis hem hayydır, hem ayndır. Fakat âyinelerin kabiliyeti nisbetinde tezahür ettiğinden, o ruhun mahiyet-i nefsü’l-emriyesini tamamen tutmuyor."

"Meselâ, Hazret-i Cebrâil Aleyhisselâm, Dıhye suretinde huzur-u Nebevîde bulunduğu bir anda, huzur-u İlâhîde, haşmetli kanatlarıyla Arş-ı Âzamın önünde secdeye gider, hem o anda hesapsız yerlerde bulunur, evâmir-i İlâhiyeyi tebliğ ederdi. Bir iş bir işe mani olmazdı."

"İşte, şu sırdandır ki, mahiyeti nur ve hüviyeti nuraniye olan Hazret-i Peygamber Aleyhissalâtü Vesselâm, dünyada bütün ümmetinin salâvatlarını birden işitir ve kıyamette bütün asfiya ile bir anda görüşür. Birbirine mani olmaz. Hattâ, evliyadan, ziyade nuraniyet kesb eden ve abdal denilen bir kısmı, bir anda birçok yerlerde müşahede ediliyormuş. Aynı zat, ayrı ayrı çok işleri görüyormuş."(1)

1) bk. Sözler, On Altıncı Söz.

Güneş maddî bir varlık olduğu için aynalarda bizzat kendisi bulunamıyor, akisleriyle kendini gösteriyor. Maddesini hayalen ortadan kaldırsak, o nuranî varlık her aynada bizzat bulunabilecektir. Güneşi şuurlu ve hayat sahibi farz etsek, aynalardaki aksi hem güneş gibi hayat sahibi, hem de onun aynı olarak görünecektir.

Buna misal olarak Cebrail aleyhisselamın farklı mekânlarda aynen bulunması veriliyor. Arş-ı azamda haşmetli kanatlarıyla secde eden Cebrail (as) ile Peygamberimizin (asm.) sohbetinde Dıhye isimli sahabenin şeklinde görülen Cebrail aynıdır. Birincisi asıl olup da ikincisi onun tecellisi değildir. Şu var ki, sohbet-i Nebeviye aynasında Cebrail aleyhisselam Dıhye suretinde kendini göstermiştir.

Dört büyük melekten biri olan Cebrail (as)'ın ilk yaratıldığı hal, onun “mahiyet-i nefsü’l-emriyyesidir.” Yani, Cebrail (as.) o mahiyette yaratılan büyük melektir. Bu meleğin farklı aynalarda farklı şekilde kendini göstermesi halinde, onun asıl mahiyeti yine aynıdır, ancak bu mahiyet o aynalarda tam olarak görünmez, ama görünen de ondan başkası değildir. Yani, Cebrail (as) Dıhye suretinde görününce, onu insan gibi bir melek olarak düşünmek doğru olmaz. Onun asıl sureti böyle değildir. Onun asıl mahiyetine uygun olan suretini Üstadımız “arş-ı azamda haşmetli kanatlarıyla secde eden” ifadesiyle nazara vermiş oluyor.

Aynaların kabiliyetine göre tezahür etmenin en güzel misali elektriktir. Elektriğin bir asıl mahiyeti vardır, bir de aynalardaki farklı tezahürleri. Aynı elektrik; buzdolabını soğutur, ocakta yemek pişir, ampulde ışık saçar, fabrikayı çalıştırır. Ama elektriğin aslî mahiyeti ne sıcaktır, ne soğuktur, ne ışıktır. 

Bir başka misal, insanın boyunun içbükey ve dışbükey aynalarda farkı görülmesidir. Her iki aynada görünen de o insanın kendi suretidir, ancak gerçek boyu her iki akisten de farklıdır.

Her varlığın bir hakikatı vardır. Meselâ, elektriğin gerçek mahiyetini tam bilemiyoruz. Onu tecelli ettiği veya tezahür ettiği aynalarda görüyoruz. Şu var ki, hiçbir ayna tam manasıyla elektriğin hakiki mahiyetini ifade edemiyor.

Elektrik; buzdolabı aynasında soğuk olarak, elektrikli sobada sıcak olarak, radyoda ses olarak, televizyonda görüntü olarak karşımıza çıkar. Ancak bunların hiçbiri tek başına elektriğin “mahiyet-i nefsü’l-emriyesini” tam olarak ifade edemezler. Her biri elektriğin bir sıfatını ifade etmektedir.

İşte melekler de nuranî varlıklar oldukları için, ortama göre şekil almaktadırlar. Ancak şu var ki, aldıkları şekil, o meleğin aynısı değildir.

Ehl-i cennet de bir anda birçok yerde bulunup binler farklı zevki tadacaklardır. Ancak bunun nasıl olduğunu, yani, “mahiyet-i nefsü’l-emriyesini” bilmemiz mümkün değildir.

Cebrail (as) huzur-u Nebevi'de (asm) görünmesi için bir insan suretinde olması hikmetin gereğidir; başka türlü de olmaz. Dolayısı ile ayna mefhumunu burada hikmet olarak, yani ortam ve şartlar olarak değerlendirebiliriz.

Melekler nurdan yaratıldıklarından ve her şekle girebildiklerinden temessül etmeleri için havaya da esire de ihtiyaçları yoktur.

Önce “mahiyet” ve “hüviyet” mefhumları üzerinde kısaca duralım.

“Mahiyet”, bir şeyin ne olduğudur. Meselâ, biz insanız ve mahiyetimiz insandır.

Hüviyet ise, aynı mahiyetteki varlıkları birbirinden ayıran farklılıklardır. Her insan, simasından, parmak izlerine kadar diğer insanlardan farklılık gösterir. Bu ise onun hüviyetidir.

Her şeyin bir sureti bir de mahiyeti vardır. Karşımızda iki bina farz edelim. Şekilleri, kat sayıları, metrekareleri, renkleri, mimarî özellikleri aynı olsun. “Bunlar nedir?” diye sorulsa. “Bina” diye cevap veririz. Bu cevap binaların suretiyle alâkalıdır. Fakat hakikatte, biri okul, diğeri oteldir.

Bir kişiyi göstererek "Bu nedir?" desek, “İnsandır.” cevabını alırız.

Habib-i Kibriya Efendimiz (asm.) de mahiyet olarak insandır, ama diğer insanlardan çok farklı bir hüviyete sahiptir. Bütün âlemler onun nurundan yaratılmıştır. Allah’ın bir ismi “Nur” olduğu gibi bütün isimleri de nuranîdir. Nur-u Muhammedî’de ilâhî isimlerin tamamı, en azamî derecede tecelli etmiştir. Bu yönüyle onun (asm.) mahiyeti nurdur. Bu nur onun simasında da manevî bir mühür halinde kendini göstermekte ve onu diğer insanlardan ayırmaktadır.

Allah Resulünün (asm) hüviyeti de nuranîdir, bakanlara “Bu ancak peygamber olabilir. Bu yüzde yalan olamaz.” dedirtir.

Resul-i Ekrem Efendimizin nuru, Cebrail’den (as.) ileridir. Zira Cebrail (as.) de o nurdan yaratılmıştır.

“… evliya kalblerinden daha latif ve emvatın ruhlarından ve melaike cisimlerinden daha hafif ve cesed-i necmî ve beden-i misalîden daha zarif olan Ruh-u Muhammediye'nin (asm) hadsiz vezaifine medar ve cihazatının mahzeni olan cism-i Muhammedî (asm) …”(1)

Üstad Hazretleri, Mesnevî-i Nuriye’de, “Ruhu cismaniyetine galip olan evliyanın işleri, fiilleri, sür'at-i ruh mizanıyla cereyan eder.” buyuruyor.

Bütün evliyanın sultanı olan Allah Resulünün (asm.) ruhu elbette cesedine galiptir. Cebrail aleyhisselam bir anda binler yerde bulunup ilâhî emirleri tebliğ ettiğine göre, ondan çok daha nuranî olan Ruh-u Muhammedî (asm) elbette “dünyada bütün ümmetinin salâvatlarını birden işitir ve kıyamette bütün asfiya ile bir anda görüşür.”(2)

Dipnotlar:

1) bk. Sözler, Otuz Birinci Söz, İkinci Esas.

2) bk. age., On Altıncı Söz.

Cennette tam nuraniyet hakim olacağı için, bir insan bir anda binlerce işi görebilecek ve binlerce lezzeti aynı anda tadabilecektir.

Madde, varlık mertebeleri içinde en ağır ve kayıtlara maruz varlıktır. Bu yüzden, maddî kayıtlara mahkûm olan bir şeyle, bu kayıtlardan azade olan şey arasında çok farklar olabiliyor.

Meselâ, ruh latif, nuranî ve maddî kayıtlardan azade olduğu için, bir anda milyonlarca işi tedbir edip idare edebiliyor. Bedenin her bir hücresi ve azası ile aynı anda münasebet kurabiliyor.

Yine, latif olan bir ışık veya röntgen şuaı, zahmetsiz ve engelsiz, cisimden geçer ve alta nüfuz eder.

İşte evliyalardan olan abdallar da bu maddî kayıtlardan kurtuldukları, ruhları bedenlerine galip geldiği için, ruhanî bir mahiyet kazanıyor ve birçok harika şeylere mazhar olabiliyorlar. Aynı anda birçok yerlerde bulunup, birçok iş görebiliyor.

“Abdal” veya “ebdal”; bir şeyin karşılığı demek olan “bedîl” kelimesinin çoğuludur. Bu zatlar kendilerine bedel birçok yerde bulunabildikleri için bu namı almışlardır.

Ruhaniyat denilince sadece vefat edenlerin ruhlarını anlamamak gerekir. Ruhanîlerin büyük çoğunluğu meleklerdir. Meleklerin hava aynasında nasıl göründüğünü bilemeyiz. Ancak, konuşulan kelimeler hava aynasında aynen aksetmekte, aynı kelime milyonlarca yerde aynen bulunabilmektedir. Havadan çok daha latif ve nuranî olan melekler de hava aynasında olduğu gibi, esir aynasında ve âlem-i misalde, aynaların mahiyetine ve kabiliyetine göre bizzat görünür ve vazifelerini yaparlar.

Diğer taraftan, büyük evliyanın ruhları birçok insana sadık rüyalarda görünmekte ve onların ilim ve feyiz almalarına vesile olmaktadırlar. Burada rüya âlemi bir ayna olmaktadır. Üstadımız “rüya misâlin zıllı” buyuruyor. Yani, rüya âlemi, âlem-i misalden haber veren, ancak ondan çok daha aşağı mertebede bir âlemdir. Zıl (gölge) kelimesi bu manayı ders vermektedir.

Biz ne âlem-i misâli hakkıyla bilebiliriz, ne de ruhaniyatın onlardaki temessülünü. Ancak ayna olma konusuna bazı misaller verebiliriz:

Meselâ, kalb bir aynadır. Manevî bir nur olan iman, yine manevî bir latife olan kalp aynasında tezahür etmektedir.

Keza, akıl da ilme bir aynadır.

Aynı şekilde, radyo ve teyp sese, televizyon ekranları da elektromanyetik dalgalara birer aynadırlar...

Ruhaniyatın tecelli ettiği, vazife gördüğü âlemler ve aynalar hem latiftirler, hem de her türlü lekeden uzaktırlar. Meselâ, “âlem-i misal” bütün varlık âleminde cereyan eden her hadisenin, konuşulan her sözün, hatta manaların şekillendiği bir âlemdir.

İçinde yaşadığımız şu âlemdeki güzelliklerin de çirkinliklerin de aynalardaki misalleri temizdirler. Üstad'ın ifadesiyle “murdarın aksi aynayı telvis etmediği” gibi, bu âlemdeki çirkinlikler de âlem-i misale bir zarar vermezler. O âlem daima tertemizdir, naziftir, latiftir. Ve ruhanîler o temiz âlemleri rahatlıkla gezerler ve tecelli ederler.

"Madem güneş gibi âciz ve musahhar mahlûklar ve ruhanî gibi madde ile mukayyet nim-nuranî masnular, nuraniyet sırrıyla, bir yerde iken pek çok yerlerde bulunabilirler..."(1)

Burada Güneş ve ruh, Allah’ın Nur ismine diğer mahlûkata nisbetle daha fazla mazhar olmalarından dolayı misal olarak alınmışlardır.

Güneş ve ruh, mahlûkat içinde en nuranî ve maddî kayıtlardan bir derece âzâde de olsalar, Allah’ın zâtına ve sıfatlarına nisbet edildiğinde, onlar da çok kesif ve sönük kalırlar.

1) bk. Sözler, On Altıncı Söz.

Mücerret; katışıksız, karışık olmayan demektir. Muallâ ise, yüksek, yüce manasına gelir. Bir ismi Nur ve bütün isimleri nuranî olan Allah’ın varlığının, maddî varlıklarla mahiyet olarak hiçbir alâkası yoktur. Ve onun mukaddes varlığı, madde âleminin varlığından sonsuz derece yüksektir, yücedir.

Bütün madde âlemi Allah’ın mahlûkudur. “Leyse ke mislihi şeyün” hükmünce, hiçbir şey onun misli gibi değildir. Bu şeylerden birisi de madde âlemidir. Ve Allah maddî varlıklara benzemekten münezzehtir. Bütün ruhaniyat âlemi de onun mahlûkudurlar. Ve Allah, ruhanî varlıklara benzemekten de münezzehtir.

“Şu umum envar ve bütün nuraniyyat onun envar-ı kudsiye-i esmâsının bir kesif zılali;..” ibaresinde güzelce ifade edildiği gibi, bütün nuranîyat kendilerinde tecelli eden İlâhî isimlerin nurları yanında koyu ve katı bir gölge gibi kalmaktadır. Nuraniyat böyle olursa, Allah’ın varlığının madde âleminden ne kadar mücerret ve muallâ olduğu çok daha iyi anlaşılır.

Fizikçiler, maddeyi; “Enerjinin kesifleşmiş hali” olarak tarif ederler. Enerji ise Allah’ın kudretinin bir tecellisidir. Kudret sıfatı nuranî olduğu gibi, enerji de bir derece nuranîdir. Onun kesifleşmesiyle madde ortaya çıkmaktadır.

Buna göre enerji de maddeye benzemez. O enerjinin kaynağı olan kudret ise maddeye hiç benzemez ve ondan mücerrettir ve muallâdır.

Bir insan fikren sapıklığa düşse de maddeyi yaratıcısına benzetmeye kalkışsa, fizik ilmine göre, bir ağacı, bir taşı yahut bir canlıyı ancak enerjiye benzetebilir. Enerjinin ise bu kadar çok ve farklı varlıktan hiçbirine benzemeyeceği açıktır. Daha da ileri gitse, o enerjinin yaratıldığı kudrete kadar gider ve eşyayı İlâhî kudrete benzetme gibi bir sapıklığa düşer. Bundan öteye gidemez. Zira kudret Allah’ın sıfatlarından sadece birisidir.

Cenâb-ı Hakk’ın “tahdit-i kayıttan münezzeh” olması sıfatlarının mutlak olmasını ifade eder. İlâhî sıfatların hepsi mutlaktır. 

Mutlak, “kayıtlı olmayan, icraatlarına bir başkasının karşı koyamayacağı, engel olamayacağı, sınır çizemeyeceği” manasına gelir.

“Sani'-i Kâinat, elbette kâinat cinsinden değildir. Mahiyeti, hiçbir mahiyete benzemez. Öyle ise kâinat dairesindeki manialar, kayıtlar onun önüne geçemez; onun icraatını takyid edemez. Bütün kâinatı birden tasarruf edip çevirebilir.”(1)

“Zulmet-i kesafetten münezzeh” olma ise, zâtının, sıfatlarının ve isimlerinin nur olduğu, kesif ve maddî olmadıkları demektir.

1) bk. Mektûbat, Yirminci Mektup, İkinci Makam.

Zılal, yani gölge ifadesi Nur Külliyatı'nda çokça geçer. Burada geçen gölgenin bildiğimiz gölge ile fazla bir alâkası yoktur.

Gölgeyi şöyle tarif ediyorlar: Zattan haber veren, ama varlığı zatın varlığına göre çok aşağı bir mertebede olan. Meselâ, Güneş'in aynadaki tecellileri de gölge makamındadırlar. Güneş'ten haber verirler, ama varlık mertebesi itibariyle ondan çok aşağıdırlar. İnsanın aynadaki sureti de gölge makamındadır.

Ayın ışığı da güneş ışığının gölgesidir. Ondan gelmekte, onu haber vermekte, ama ışık yönünden onun çok gerilerinde bulunmaktadır.

Bütün nurlar ve nuranî varlıklar, Allah’ın nuranî isimlerine göre gölge gibi zayıf kalırlar.

Bir önceki ifadede "bütün nur ve nuraniyatın, O’nun esmasının bir kesif zilali" olduğu ifade edildiğine göre, burada geçen “âyine-i cemâli” ifadesini, sıfatlarının yahut Zât’ının cemali olarak anlamak gerekiyor.

Önce, cemalî isimlere ayna olan ehemmiyetli varlıklar sıralanıyor, sonra bunların cemal-i İlâhînin güzelliğini tam olarak göstermekten uzak olacağına nim-şeffaf (yarı şeffaf) bir “âyine-icemâl” ifadesiyle işaret ediliyor. Yarı şeffaf bir aynanın vereceği görüntü çok eksik olacaktır.

Üstadımız rü’yetullah hakkında, "Evet, koca cennet bütün hüsün ve cemâliyle bir cilvesi bulunan ve bir saat müşahedesi ehl-i cennete cenneti unutturan bir cemâl-i sermedî, elbette nihâyeti ve şebîhi ve nazîri ve misli olamaz."(1) buyuruyor. 

Güzellikler sıralanırken önce vücuda, yani mutlak olarak varlığa yer veriliyor. Başka risalelerde vücudun sırf hayır, yokluğun ise sırf şer olduğu, ayrıca vücudun nur, ademin yani yokluğun zulmet olduğu sıkça nazara veriliyor. Vücut ifadesine yerler gökler girdiği gibi arş, kürsi, melekler ve âhiret âlemleri de dâhil olur.

Sonra hayat nazara veriliyor. Ruhlar âleminin ve âlem-i misâlin de kendilerine mahsus güzelliklerine işaret edildikten sonra, bütün bunların ancak nim-şeffaf bir âyine-i cemâl olabileceği vurgulanıyor.

1) bk. Şualar, Dördüncü Şuâ.

Önce muhit ve küllî kelimeleri üzerinde kısaca duralım. 

Muhit; “ihata eden, tamamını kaplayan, tümünü kapsayan” demektir. İlâhî sıfatların hepsi muhittir, yani bütün mahlûkatı kuşatmıştır.

Küllî ise, ilâhî sıfatların varlık âleminin tümünde birlikte icraat yaptığı manasına gelir. Daha önce de arz ettiğimiz gibi, insanın iradesi cüz’îdir, yani insan bir anda ancak bir şey irade edebilir. Dolayısıyla kudretinin icraatı da cüz’î olur ve insan bir anda ancak bir işle uğraşabilir; onu tamamladıktan sonra ikincisine başlar. Meselâ, insan bir anda iki cümle söylemeyi irade edemediği için iki cümleyi birlikte konuşamaz. Allah’ın sıfatlarının icraatları ise küllîdir. Allah, sonsuz işleri birlikte yapar; sonsuz şeyi birlikte bilir, sonsuz varlıkları birlikte irade edebilir ve yaratabilir.

Muhit ve küllî mefhumlarına mahlûkat âleminden bir misal verecek olursak, atmosfer yeryüzündeki bütün canlıları kuşatmıştır. Havanın sadece kan temizleme vazifesini misal alırsak, atmosfer bütün ciğerleri ihata etmiştir ve hepsinde kan temizleme fiilini birlikte yapar.

"Şuunatının küllî olması"na gelince, bu konuda önce şuunat hakkında kısa bir bilgi vermek gerekir. Şuunat, Türkçede, haller, kabiliyetler şeklinde ifade edilmekle birlikte, Cenâb-ı Hakk’ın şuunatını lügat manasıyla vermek yerine misallerle açıklamak daha doğru olacaktır.

Sıfatları icraata sevk eden şuunattır.

Bir hadis-i kudsîde,

 “Ben gizi bir hazine idim, bilinmeye muhabbet ettim de mahlûkatı yarattım.”(1)

buyuruluyor. Allah’ın bilinmeyi istemesi şuunattandır.

Aynı şekilde lütuf ve kahır da sıfatları icraata sevk eder ve layık olanlara lütufta bulunulur yahut ceza verilir. Bunlar da şuunattandırlar.

“Rahmaniyet, rahîmiyet, hakîmiyet, âdiliyet gibi tabirler, Cenab-ı Hakk'ın hem isim, hem fiil, hem sıfat, hem şe'nlerine işaret ederler.”(2)

Kâinat yaratılmadan da Allah’ın rububiyeti yani terbiye ediciliği vardı, ancak henüz hiçbir varlığı yaratmamış ve terbiye etmemişti. Terbiye ediciliğini icra etmek dilediğinde mahlûkatı yarattı ve terbiye etti. Böylece Rab (terbiye edici) ismini tecelli ettirdi.

Cenâb-ı Hakk’ın, sıfatları gibi şuunatı da küllîdir. Allah, hadsiz eşyayı birlikte terbiye eder.

“Kudret-i mutlaka” ise, bir başka güç tarafından kayıtlanması, icraatına engel olunması muhal olan kayıtsız kudret demektir.

Bu açıklamalara göre, söz konusu cümlenin mânâsını şöyle özetleyebiliriz:

Cenâb-ı Hak, varlık âlemindeki icraatını küllî şuunatı ve yine küllî iradesiyle, mutlak kudretiyle, muhit ilmiyle yapar. Sıfatlarını böylece tecelli ettirir, fiillerini bu şekilde icra eder. Bu küllî ve muhit tasarruftan hiçbir şey hariç kalamayacağı gibi, hiçbir şey de saklanamaz.

Şu var ki, bu küllî icraat içinde her bir ferdin her türlü ihtiyacı, onları karşılayacak İlâhî isimlerin tecelli etmesiyle görülmektedir. Yani, umumî tasarruf ve icraat içinde her bir fertle de -tabiri caiz ise- hususî bir alaka söz konusudur.

“Teveccüh-ü Ehadiyet” ifadesi, bu mânâyı ders veriyor. Hem sıfatların küllî ve muhit oldukları, hem de her ferdin her ihtiyacının hususî olarak görüldüğü düşünüldüğünde hiçbir şeyin o ilâhî teveccühten saklanamayacağı, uzak kalamayacağı ve yine hiçbir şeyin O’na ağır gelmeyeceği, açıkça anlaşılır.

Dipnotlar:

1) bk. Acluni, Keşfü'l-Hafa, II/132.

2) bk. Şuâlar, Dördüncü Şuâ.

"Allah’a yaklaşma", kulun Allah’ın rızası dairesinde hareket etmesi, isyanlardan ve günahlardan da hassasiyetle kaçınması ile mümkün olur.

“Kulum bana en fazla farzlarla, sonra nafilelerle yaklaşır ...”(1) diye başlayan hadis-i kudsîde, Allah’a yakın olmanın ilk ve en ehemmiyetli adımının farzları işlemek olduğu nazara verilmektedir.

Küllîyet kesbetme konusu, muhtelif risalelerde farklı yönleriyle nazara verilir.

Yirmi Üçüncü Söz'ün İkinci Mebhasının Beşinci Nüktesi, külliyet kesbetmenin esaslarını çok harika bir şekilde ders verir.

Aynı Söz'ün İkinci Nükte'sinde geçen şu ifade de doğrudan külliyet kesbetmekle alâkalıdır:

“Evet, hakikî terakki ise, insana verilen kalb, sır, ruh, akıl, hattâ hayal ve sair kuvvelerin, hayat-ı ebediyeye yüzlerini çevirerek, her biri kendine layık bir vazife-i ubudiyet ile meşgul olmaktadır.”(1)

Buna göre bütün maddî ve manevî duygularını âhiret ticareti için birer sermaye olarak görüp, onların tamamını yaratılış gayesinde kullanan kişi, ubudiyette külliyet kesb etmiş olur.

1) bk. Sözler, Yirmi Üçüncü Söz, İkinci Mebhas, İkinci Nükte. 

İnsanın Allah’a yaklaşmasından maksat, manen terakki etmesidir. Bu terakki yolculuğunda onu kayıtlayan ve yükselmesine engel olan çok sebepler vardır. İnsan bunları imanıyla, teslim ve tevekkülüyle aşmak zorundadır. Bu kayıtlar saymakla bitmez; birkaçını hatırlayalım:

Günah ve haramın bütün çeşitleri, ahlak-ı seyyie (kötü huylar), ibadette tembellik, tamamen dünyaya dalıp âhireti unutmak, desinler tutkusu ve demesinler korkusu, mevki ve makam hırsı...

Yine bu terakki yolculuğunda insanın çok küllî mertebelerden geçmesi gerekir. Bu mertebeler de binlercedir, yüz binlercedir. Bunları büyük mürşitler iki maddede hülasa etmişlerdir:

"Nefsin tezkiyesi ve kalbin tasfiyesi..."

Âlimlerimiz, nefsin terakki mertebelerini şöyle sıralarlar:

1. Nefs-i Emmâre: Allah'ın emirlerine uymayan, yasaklarını çekinmeden yapan ve zevkine tabi olan nefis.

2. Nefs-i Levvâme: Allah'ın emirlerine bazen uyan, bazen uymayan, işlediği günahlardan dolayı üzülen ve sevaplardan dolayı sevinen nefis.

3. Nefs-i Mülheme: Mümkün mertebe Allah'ın emir ve yasaklarına uyan nefis.

4. Nefs-i Mutmainne: Tahkikî iman ile huzur ve sükûna kavuşmuş nefis. 

5. Nefs-i Radiye: Her yönüyle Hakk'a yönelen ve “Kaderin her şeyi güzeldir.” makamına eren nefis.

6. Nefs-i Mardiyye: Bütün benliği ile Hakk'a teslim olan ve böylece Allah'ın kendisinden razı olduğu nefis. (bk. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 5817).

7. Nefs-i Kâmile: Bütün kötülüklerden sıyrılıp manevî kemalata eren nefis. Bu mertebeye erişen bir kişinin bütün sıfatları güzeldir ve her hali ibadet sayılır (Süleyman Uludağ, Kuşeyri Risalesi tercümesi, s. 222, 277, 290).

Kalbin de “Sır, sırrın sırrı, hafi, ahfa” gibi mertebeleri vardır. Bütün bu mertebelerden geçmenin en büyük meyvesi imanın tahkiki olmasıdır.

Tahkikî imanın da yine kendi içinde mertebeleri vardır: İlmelyakin, aynelyakin, hakkalyakin. Bu üç ana mertebenin de yine sayılamayacak kadar çok dalları vardır. Mesela, bütün sahabelerin imanı hakkalyakindir, ama aralarında çok mertebe farkı bulunmaktadır.

Kısacası, insan “iman, salih amel ve takva” yolunda devamlı terakki etmekle ve bunlara engel olacak kayıtları geçmekle ilâhî rızaya erer ve Rabbine yakınlık kazanır. Bunların zıtları olan küfür ve isyan yolu ise kişiyi İlâhî rahmetten uzaklaştırır.

Nur Risaleleri’nde hem kalbin tatmini hem de aklın ikna edilmesi esastır. Bütün risalelerde akıl-kalb beraberliği vardır. Tamamen kalbe bakan bir ders olması beklenen Yirmi Dördüncü Söz'deki muhabbet bahsinde bile akla büyük pay verilmektedir.

Bu Söz’de beyan edilen hakikatlere de kalbin kuvveti, imanın inkişafı nisbetinde muhatap olunur.  Aklın ulviyet kazanması, yani yüksek bir akıl olması ise ulvî meselelerle iştigal etmesine bağlıdır. Sürekli olarak süfli, bayağı ve nefsin tatminine müteveccih olan bir akıl, ulvîleşemez ve bu gibi derslere de tam muhatap olamaz.